Elementlardıń suyıqlıqta eriwi waqtında ketma ket eki prtsess júz boladı

Eki yamasa bir neshe elementtan ibarat bir jınslı (gomogen) sistemalar eritpeler dep ataladı. Eritpe bir jınslı sistema bolǵanı ushın erigen element hám erituvchi bólekshelerin kóz yamasa mikroskop menen bir- birinen parıqlap bolmaydı. Јattiq, suyıq hám gazsimon eritpeler boladı.

Elementlardıń suyıqlıqta eriwi waqtında ketma - ket eki prtsess júz boladı :

1. Јattiq elementtıń kristal torı buzilib, element bólekshelerge ajraladi`, bul protsessning ámelge asıwı ushın energiya talap etiledi, bul protsessda energiya jutıladı.

2. Brinchi protsess nátiyjesinde ajralıp shıqqan bóleksheler erituvchi molekulaları menen birikib, gidratlar yamasa sol'vatlar payda etedi. Eger erituvchi retinde suw alınǵan bolsa, bul birikpeler gidratlar dep ataladı. Organikalıq erituvchi bolsa sol'vat-

lar dep ataladı. Sol'vatlar yamasa gidratlar payda bolıwında ıssılıq shıǵadı. Bir mol' element erigende jutılatuǵın yamasa ajralıp shıǵıs ıssılıq muǵdarı, sol elementtıń eriw ıssılıǵı dep ataladı. Eritpeler to'yingan, to'yinmagan hám oǵada to'yingan boladı. To'yingan eritpeni tómendegishe izoxlash múmkin.

Erimey qalǵan element menen sheksiz uzaq waqıt birge ámeldegi bóle alatuǵın, yaǵnıy teń salmaqlılıqta turatuǵın eritpe to'yingan eritpe dep ataladı.

Kontsentratsiyası (áyne temperaturada ) to'yingan eritpe kontsentratsiyasınan tómen bolǵan eritpe to'yinmagan eritpe dep ataladı.

Kontsentratsiyası (áyne temperaturada ) to'yingan eritpe kontsentratsiyasınan joqarı bolsa eritpe oǵada to'yingan eritpe dep ataladı.

Málim oErneklik muǵdardaǵı yamasa kólem degi eritpe elementtıń muǵdarı eritpediń kontsentratsiyası dep ataladı.

Eritpe kontsentratsiyasın tómendegishe ańlatpalanadı :

Protsent kontsentratsiya, molyar kontsentratsiya, normal kontsentratsiya hám molyal' kontsentratsiya.

1. Eritpe kontsentratsiyasın protsent menen ańlatıw ushın 100 g eritpe degi erigen element muǵdarı esaplanadi.

a - erigen elementtıń oQirligi a *100

v-erituvchining oQirligi S = --------- a + v

2. Eger 1 litr eritpe 1 mol' erigen element bolsa, bunday eritpe 1 molyar eritpe dep ataladı.

n m m

Sm = ---- mol' / l eger n = ---- bolsa Sm = ------

m M M*v

M - elementtıń molekulyar massası

m - onıń grammlar menen alınǵan muǵdarı.

3. Eger eritpediń 1 litrida 1 g / ekvivalent erigen element bolsa, bunday eritpe normal eritpe dep ataladı.

4. Eger 1000 g erituvchida 1 mol' element erigen bolsa, bunday eritpe molyal' eritpe dep ataladı.

m1 * 1000

Sm-l' = ---------------

M * m2

m1 - erigen elementtıń massası (g)

m2 - erituvchining massası (g)

M - erigen elementtıń molekulyar massası (g / mol')

Osmotik basım. Eger qandayda bir elementtıń koncentrlanǵan eritpesi ústine júdá abaylık menen suw quyilsa, suw molekulaları eritpe ishine, erigen element molekulaları bolsa suw ishine ótedi. Bul óz-ara aralasıw procesi diffuziya dep ataladı. Diffuziya qattı element molekulalarınıń kontsentratsiyası suyıqlıqtıń xamma qabatlarında birdey bolaman degenge shekem dawam etedi.

Suyultirilgan eritpelerdiń ózgesheliklerin tekseriw nátiyjesinde elementtıń gaz xolati menen onıń eritpe degi xolati bir-birine uqsaslıǵı anıqlanadı. Suyultirilgan eritpelerde erigen elementtıń molekulaları, tap gazlar sıyaqlı, bir-biri menen málim uzaqlıqta boladı. Sol sebepli bul molekulalar gaz molekulaları sıyaqlı háreketchan boladı. Soǵan kóre suyultirilgan eritpelerde erigen element molekulaları pútkil kolem boylap bir tegis tarqaladı.

Eger tubi suw molekulaların ótkerip, biraq erigen element molekulaların tutıp qalatuǵın yarım ótkeriwshi ıdısqa suwlı eritpe solinsa µamda bul ıdıs ishindegi eritasi menen taza suwlı vannaga batırılsa bir tárepleme diffuziya júz boladı. Tek suw molekulalarigina perdeden oǵada baslaydı, bunda taza erituvchi salınǵan vannadan eritpege diffuziyalanyotgan suw molekulaları keri jóneliste háreketlenip atırǵan molekulalar sanınan úlken boladı. Nátiyjede eritpediń kontsentratsiyası azayadı. Eritpe erituvchidan yarım ótkeriwshi perde menen ajıratıp qo'ilganda erituvchining eritpege ótiw protsessi osmos deyladi. Osmos nátiyjesinde vannadan ishkerindegi ıdısqa suw ótip, suyıqlıq tik nay arqalı kóteriledi hám gidrostatik basım vujudka keledi. Suyıqlıq biyiklikke jetkende yarım ótkeriwshi perde arqalı eki tárepine ótip atırǵan suw molekulalarınıń muǵdarı teńlesedi hám teń salmaqlılıq qarar tabadı. Eritpe hám erituvchi arasında yarım ótkeriw perde arqalı júzege kelgen basım osmotik basım deyladi.

Osmotik basımdıń úlkenligi ionlarǵa ajralmaydigan elementlarda (qantda) erituvchi hám eruvchi elementtıń tábiyaatına boQliq bolmaydıden tek kontsentratsiya hám teperaturasiga boQliq bolıp tabıladı.

Osmotik basımdıń úlkenligi Vant-Goff nızamınan anıqlanadı. Eritpediń osmotik basımı erigen element áyne teperaturada gaz xolatida bolıp, eritpe kolemine teń kólemdi egalaganda kórsete alatuǵın basımǵa teńdey bolıp tabıladı. Bul nızamıń matematikalıq ańlatpası quydagicha:

Rosm= sRT

Rosm - eritpediń osmotik basımı.

s - eritpediń molyar kontsentratsiyası.

R - gaz turaqlısı, (R=0, 082 l. / atm grad.)

T - absalyut temperatura.

Vant-Goff nızamı tek elektrolitmas hám suyultirilgan eritpelergagina qollanıladı. Koncentrlanǵan eritpeler hám elektrolit elementlardıń eritpeleri bul nızamnan anaǵurlım shetke shıǵadı.

Eritpelerning muzlaw hám qaynaw xaroratlari. Taza suyıqlıqlar óziniń anıq muzlaw hám qaynaw xaroratlari menen xarakterlenedi. Suyıqlıq to'yingan buQining basımı sırtqı basımǵa teń bolǵan xaroratda qaynaydi. Normal basımda suwdiń qaynaw xarorati 1000 S ga, muzlaw xarorati 00 S ga teń.

00 S de muz buQining basımı hám suyıq suw buQining basımı birdey 4, 6 mm sınap ústinine teń boladı.

Eritpelerdiń qaynaw xaroratlari taza erituvchining qaynaw xaroratidan joqarı boladı. Eritpelerdiń muzlaw xaroratlari bolsa taza erituvchining muzlaw xaroratidan tómen boladı.

Јaynash xaroratining eliriwi yamasa muzlaw xaroratining tómenlewi erigen elementtıń kontsentratsiyasına to'Qri proportsional bolıp tabıladı (Raul' nızamı ).

Raulning bul nızamınan tómendegishe juwmaq shıǵarıw múmkin: erigen element erituvchining muzlaw xaroratini pasaytiradi hám qaynaw xaroratini asıradı.

Raul' nızamınıń matematikalıq ańlatpası tómendegishe:

tqay = keb s hám tmuz = kkr s

tqay - eritpediń qaynaw xaroratining eliriwi

tmuz - eritpediń muzlaw xaroratining tómenlewi

keb - ebulioskopik konstanta

kkr - krioskopik konstanta

s - molyal' kontsentratsiya.

keb hám kkr lar xar qaysı erituvchi ushın ózgermeytuǵın shama bolıp, graduslarda ańlatpalanadı, olardıń ma`nisi erituvchining tábiyaatına boQliq bolıp tabıladı.

m m m

s = ----- bolǵanı ushın tqay = ------; tmuz = kkr ----

M M M

M - molekulyar massa m m

m - elementtıń massası, bunnan M=keb-------; M=kkr--------

 tqay tmuz

Ádebiyatlar :

1. Raximov X. R. Anorganik ximiya. II baspa. T. “oqıtıwshı”. 1984.

2. Axmerov K. M., Jalilov A., Ismoilov A. Ulıwma hám anorganik ximiya. T. “oqıtıwshı. 1988.

3. Axmetov N. S. Anorganik ximiya. Visshaya shkola. 1975.

Developers: Davronbek Achilov