Elektrotehnika va elektronika

kavak
 paydo bo‘ladi. 
Kavakning  zaryadi  manfiy  va    absolyut  qiymati  bo‘yicha  elektronning 
zaryadiga  teng  bo‘ladi.
 
Erkin  joy  -  kavak  qo‘shni  atomning  valentli  elektronini 
to‘ldirishi  mumkin,  bu  yerda  kovalent  bog‘lanish    va  hokazolarda  yangi  bo‘sh 

---

231 
 
kavak  hosil  bo‘ladi.  Shunday  qilib,  valentli  elektronlarining  ko‘chishi  bilan  bir 
vaqtda    kavaklar  ham  birga  harakatlanadi.  Bunday  holda,  atomdan  elektronning 
erkin bo‘lib chiqishi ionlashishga olib keladi va kavakning keyingi  ko‘chishi esa 
kristall panjara bilan  mustaxkam  bo‘g‘langan  atomlarning navbatli  ionlashishini 
bildiradi.  Elektr  maydoni  mavjud  bo‘lmasa,  o‘tkazuvchanlik  elektronlari  xaotik 
issiqlik  harakatni  amalga  oshiradi.  Agar  yarimo‘tkazgichni  tashqi  elektr 
maydonida  joylashtirilsa,  u  holda  elektronlar  xaotik  issiqlik  harakatida  ishtirok 
etadi  va  kavaklar  elektr  tokning  oqimini  hosil  qiladigan  maydon  ta’sirida 
harakatlana  boshlaydi.  Mazkur  holda,  elektronlar  elektr  maydoni  yo‘nalishiga 
teskari  yo‘nalishda  va  kavaklar  maydon  yo‘nalishi  bo‘yicha  harakatlanadi. 
Kovalent 
aloqalarning 
buzilishidan 
kelib 
chiquvchi 
aralashmasiz 
yarimo‘tkazgichlarning elektr o‘tkazuvchanligini xususiy elektr o‘tkazuvchanligi 
deb ataladi. 
Zonali  nazariyaga  muvofiq,  nol  haroratda  valentli  zonaning  barcha  energetik 
sathlari  elektronlar  bilan  band  bo‘ladi.  Agarda,  elektronlarga  tashqaridan, 
faollashtirish  
ΔW
 energiyasidan katta bo‘lgan energiya kiritilsa,  u holda  valentli 
elektronlarning  bir  qismi  o‘tkazuvchanlik  zonasiga  o‘tadi.  Elektronlarning 
valentli zonani tark etishi tufayli u yerda soni ketgan elektronlarning soniga teng 
bo‘lgan kavaklar hosil bo ‘ladi (16.6, rasm 1-tasvir).  
Guruh  nazariyasiga  ko'ra,  valentlik  bandining  barcha  energiya  sathlari  nolga 
teng  haroratda  elektronlar  tomonidan  ishg'ol  qilinadi.  Agar  elektronlar  aktiv 
energiya  ΔW  dan  yuqori  bo'lgan  tashqi  energiyadan  xabardor  bo‘lsa,  u  holda 
valentlik elektronlarining bir qismi o'tkazgich bandiga o'tadi. Valantsion banddan, 
undagi  kavaklar  hosil  bo'ladi,  ularning  soni  elektronlar  soniga  tengdir  (16.6,  1-
rasm).  Natijada,  elektronlarharakatlanishining  valentlik  zonasida(elektronli 
o‘tkazuvchanlik  yoki  n-o‘tkazuvchanlik)  kavaklarning  yo‘nalishiga  teskari 
yo‘nalishda  harakatlanishiga  sabab  bo'ladi  (kavakli  o‘tkazuvchanlik  yoki  p-
o‘tkazuvchanligi).  
Elektronlar  valentlar  qatorida  harakat  qilishlariga  qaramay,  kavaklarning 
harakatini hisobga olish odatda qulaydir. Valentli zonada elektronlar harakatlansa 
ham,  odatda,    kavaklarning  harakatini  qarash(o‘rganish)  qulay  bo‘ladi.  Agarda 
kavak  electron  bilan  to‘lsa  hosil  bo‘lgan  electron-kavakli  juftliklari  yo‘q  bo‘lib 
ketishi mumkin. Bunday holda, elektron erkin holatga o‘tmaydi va harakatlaninsh 
imkonini yo‘qotadi, atomning ortiqcha musbat ioni esa neytral holatga o‘tadi. 
Zonali  nazariyaga  muvofiq  rekombinatsiyani  elektronlarni  o‘tkazuvchanlik 
zonasidan  valentli  zonaning  erkin(bo‘sh  qolgan)  joylariga  o‘tishi  kabi  qarash 
mumkin.  Elektronlarning  yuqori  energetic  sathdan  quyi  energetic  sathga  o‘tishi 
energiyaning  ajralib  chiqish  bilan  kuzatiladi.  Mazkur  energiya  yoki  yorug‘lik 

---

232 
 
kvantlari(fotonlar) 
kabi 
nurlanadi, 
yoki 
kristalli 
panjaraga 
issiqlik 
tebranishlari(fononlar) shaklida uzatiladi. 
Shu  bilan  birga,  ham  kavak,  ham  elektron  yo‘qoladi.  Elektron  va  kavakni 
birlashish  jarayoni  rekombinatsiya  deb  nomlanadi(16.6-rasm  2-tasvir).  Guruhlar 
nazariyasiga  muvofiq  rekombinatsiya  elektronlarning  o'tkazuvchanlik  guruhidan 
valentlik  bandidagi  erkin  joylarga  o'tishlari  sifatida  qaralishi  mumkin. 
Elektronlarni yuqori energiya darajasidan past darajaga o'tkazish yorug'lik kvantasi 
(fotonlar)  shaklida  chiqariladigan  yoki  issiqlik  salınımları  (nonsonlar)  shaklida 
kristalli panjara uzatilgan energiyani chiqarish bilan birga keladi. 
Juft  zaryad  eltuvchilarning  o‘rtacha  mavjud  bo‘lish  vaqti  deb  zaryad 
eltuvchilarning  umriga(mavjud  bo‘lishiga)  aytiladi.  Zaryad  eltuvchining  umri 
bo‘yi(mavjud bo‘lishi) vaqtida o ‘tilgan o ‘rtacha masofani -