Elektrotehnika va elektronika

III bob. 11-mavzu.  
ASIXRON MASHINALAR. 
Reja: 
11.1. O‘zgaruvchan tok elektr mashinalarining asosiy turlari. 
11.2. Asixron mashinalarning tuzilishi va ishlash tamoyili. 
11.3. Asixron mashinalarning mexanik tavsiflari. 
11.4. Asixron motorning energetik diagrammasi. 
11.5. Asixron mashinalarni ishga tushirish, reverslash va aylanish tezligini rostlash. 
 
11.1. O‘zgaruvchan tok elektr mashinalarining asosiy turlari 
Asixron  mashinalar  sinusoidal  o‘zgaruvchan  tokda  ishlashga  mo‘ljallab  ishlab  chiqiladi.  Ularning 
ishlash tamoyili uchta chulg‘amdan uch fazali tok o‘tganda aylanma magnit maydonining hosil bo‘lishiga 
asoslanadi.  Hozirda  uch  fazali  o‘zgaruvchan  tok  asixron  mashinalari  keng  ishlatilmoqda.  Asixron 
mashinalar uch guruhga bo‘linadi: a) kollektorsiz asinxron mashinalar; b) kollektorli asinxron mashinalar.  
Asixron mashinalar asosan ikki qismdan iborat bo‘ladi: qo‘zg‘almas qism - stator; aylanadigan qism 
- rotor. Stator va rotor orasida havo oralig‘i bo‘ladi. Bu oraliq sinxron mashinalarda nisbatan kattaroq, 
asinxron  mashinalarda  kichkina  (masalan,  0,2...3  mm)  bo‘ladi.  Asinxron  va  sinxron  mashinalarda 
statorning tuzilishi deyarli bir xil; lekin ularning rotorlari tuzilishi jihatidan har xil bo‘ladi. Amalda bir va 
uch fazali asinxron va sinxron mashinalar keng ishlatiladi. Uch fazali mashinalar statorida uchta chulg‘am; 
bir fazali mashinalarda esa bitta chulg‘am bo‘ladi. 
 
Asinxron  mashinalarda  rotorining  aylanish  chastotasi  aylanma  magnit  maydonining  aylanish 
chastotasiga  teng  bo‘lmaydi,  ya’ni  ular  sinxron  aylanmaydi.  Bunday  mashinalar  asinxron  mashinalar 
deyiladi.  
Asinxron mashinalar asosan dvigatellar sifatida ishlatiladi. Iqtisodiyotning turli sohalarida millionlab 
asinxron dvigatellar turli mexanizmlarni harakatga keltirmoqda. Umuman, sinxron va asinxron mashinalar 
generator sifatida ham, dvigatel sifatida ham ishlay oladi. Bundan tashqari, sinxron mashinalar sinxron 
kompensatorlar  sifatida;  asinxron  mashinalar  esa  elektromagnit  tormoz  va  chastota  o‘zgartiruvchi 
mashina sifatida ishlatiladi. 
O‘zgaruvchan  tokning  kollektorli  mashinalarida  ham  rotor  aylanma  magnit  maydoni  bilan  bir  xil 
tezlikda  aylanmaydi  va  bu  jihatdan  ular  asinxron  mashinalar  hisoblanadi.  Lekin  bunday  mashinalarda 
kollektor  bo‘lganligi  sababli  ular  alohida  guruhni  tashkil  qiladi.  Kollektorli  mashinalar  ko‘proq  dvigatel 

---

140 
 
sifatida  ishlatiladi.  Ularning  ishlash  tamoyili  o‘zgarmas  tok  mashinalarining  ish  tamoyiliga  yaqin. 
O‘zgaruvchan tok kollektorli mashinalari amalda kam ishlatiladi.  
Elektr  mashinalarning  ferromagnit  o‘zagi  (magnit  o‘tkazgichi)  va  chulg‘amlari  uning  asosiy  aktiv 
qismlaridir.  Qolganlari  mashinaning  pishiqligini,  mustahkamligini,  uning  aylanishini  va  sovitilishini 
ta’minlovchi konstruktiv qismlardir (11.1-rasm) . 
Asinxron va sinxron mashinalarda statorning tuzilishi bir xil bo‘ladi. Bunday mashinalarning statori 
uning korpusi (staninasi), asosi, korpusni ikki tomonidan berkitib turadigan podshipnik shchitlari hamda 
statorning  korpusi  ichida  maxsus  yupqa  elektrotexnika  po‘lat  plastinkalaridan  yig‘ilgan  pulat  o‘zakdan 
iborat. Po‘lat o‘zak pazlariga, fazoda bir–biriga nisbatan I20° siljigan, uchta chulg‘am o‘rnatilgan. Bir fazali 
mashinalar statorida bitta chulg‘am bo‘ladi.