Elektroradio ashyolar va tibbiyot texnikasini

REZISTORLAR
6.3 Tasnifi va konstruksiyalari
Rezistorlarning  ishlashi  materiallardan  o‘tayotgan  elektr
tokiga qarshilik qilish xususiyatiga asoslangan.
Rezistorlar  vazifasiga  ko‘ra  umumiy,  pretsizion,  yuqori
chastotali,  yuqori  megaomli,  yuqori  voltli  va  maxsus  ishlatilish
xususiyatlariga ko‘ra esa, temperatura va namlikka bardoshli, vibratsiyaga
va zarbga chidamli, yuqori darajada ishonchli bo‘lishi mumkin.
Osma  rezistorlar  tok  o‘tkazuvchi  elementning  ko‘rinishiga
qarab guruhlarga ajratiladi va alohida belgilanadi. Markirovkasidagi
birinchi harf rezistorlarning turi (S — o‘zgarmas, SP — o‘zga-
ruvchan)ni, ikkinchi raqam esa ularning qanday materialdan ishlan-
ganligini (1—simsiz, sirtqi uglerodli va bor-uglerodli; 2—simsiz,
sirtqi, metall plyonkali, metall oksidli; 3—simsiz, sirtqi, kompo-
sitsion;  4—simsiz,  hajmiy,  kompozitsion;  5—simli;  6—UYCH
rezistorlar) ko‘rsatadi. Uchinchi raqam bir guruhdagi rezistorlar-
ning  konstruksiyasi  jihatidan  qanday  variantda  ishlanganligini
bildiradi (masalan, S5—5 — o‘zgarmas simli rezistor, beshinchi
variantga  tegishli).  Shunday  belgilanish  bilan  bir  qatorda  ilgari
ishlab chiqarilgan ba’zi bir rezistorlar boshqacha alomatlarga ko‘ra
ham belgilarga ega bo‘ladi (masalan; MLT — metall-pardali, lok-
langan,  issiqbardosh).
Rezistorlar  qarshilikning o‘zgarish  xarakteriga ko‘ra  o‘zgar-
mas yoki o‘zgaruvchan, shu jumladan, sozlanuvchi bo‘ladi. Doi-
miy rezistorlar apparatlarni yig‘ishda, sozlashda va ishlatishda o‘z
qarshiligini o‘zgartirmaydi, o‘zgaruvchi va sozlanuvchi qarshilikli
rezistorlarda  esa  mos  ravishda  maxsus  moslama  (burama  yoki
chervyakli o‘qqa mahkamlangan kontakt surilgich)lari bo‘ladi.

---

109
Gibrid  IS  rezistorlarini  yasashda  polosa  o‘lchamlarining
kichikligi  sababli  mo‘ljallangan  qarshilikni  olish  imkoniyati
bo‘lmaydi. Shuning uchun mexanik usullar bilan yoki lazer nuri
yordamida polosa enini qisqartirib, rezistor qarshiligi talab etilgan
nominalga keltiriladi.
Turli  guruhlarga  mansub  doimiy  va  o‘zgaruvchan  rezis-
torlarning keng tarqalgan konstruksiyalarini ko‘rib chiqamiz.
S
1
, S
2
 va S
3
 guruhlarga xos bo‘lgan silindr shaklidagi doimiy
simsiz  sirtqi  rezistorlar  (6.1-rasm)  tashqi  yuzasiga  yupqa  tok
o‘tkazuvchi (bir  mikrometrgacha) qatlam surtilgan  doiraviy ke-
ramik sterjen 3 dan iborat. Sterjenning ikki tarafiga aksial uchlikli
mis  qalpoqchalar  1  o‘tkazilgan.  Tashqi  muhitdan  himoyalash
maqsadida rezistorga suv yuqtirmaydigan emal 4 surkalib, uning
uchlari qalaylanadi.
Emalning  rangi,  odatda,  rezistorlarning  guruhini  belgi-
laydi (masalan, qizil rang — 12-guruhni bildiradi). Past omli
(200—300 Om dan kichik) rezistorlarga bu qatlam yo‘l-yo‘l qilib
surtiladi; qarshilik qanchalik katta bo‘lsa, yo‘l-yo‘l tasmalar orasi
shunchalik mayda bo‘ladi.
6.1-rasm. Silindr shaklidagi o‘zgarmas simsiz rezistor:
1—chiqish uchili qalpoqcha; 2—tok o‘tkazuvchi qatlam;
3—keramik sterjen; 4—suv yuqtirmaydigan emal.
l
h
1
2
3
4
D
a
t

---

110
S
4
 guruhiga mansub to‘g‘ri  burchak shaklidagi doimiy, simsiz
hajmiy rezistor (6.2-rasm) shisha emal (keramik) qobiq  2 bilan
presslangan  aksial  chiqish  simi  1  li,  tok  o‘tkazuvchi  kompo-
zitsiyadan  ishlangan  sterjen  4  dan  iborat.  Bunday  konstruksiya
mexanik ta’sirlarga va namlikka ancha barqaror bo‘ladi.
S
5
  guruhga  mansub  o‘zgarmas  simli  rezistor  yuqori  solish-
tirma qarshilikka  ega bo‘lgan sim  (yoki shisha  izolatsiya ichiga
joylashgan  mikrosim)  o‘ralgan  izolatsion  karkasdan  iborat.
Karkas keramika yoki qizishga chidamli plastmassadan ishlangan
bo‘lib,  manganin,  konstantan  yoki  nixrom  sim  o‘rami  bir
qatlamli, ko‘p qatlamli, oddiy va maxsus seksiyalarga bo‘lingan va
seksiyalarga bo‘linmagan bo‘lishi mumkin. Rezistorlarning sirtiga
issiqqa chidamli emal surtiladi, plastmassa bilan presslanadi yoki
ikki yon tomoni keramik shayba bilan berkitilgan metall korpus
bilan germetiklanadi. Rezistor silindrik yoki to‘g‘ri to‘rtbuchakli
shaklda bo‘lishi mumkin.
O‘zgarmas  tolali  rezistor  S
2—12
  va  S
3—3
  mikromodul  rezis-
torlari guruhiga mansub bo‘lib, sirtiga yupqa qalay qotishmalari
yoki tok o‘tkazuvchi kompozitsiya qatlami surtilgan, shisha tola-
6.2-rasm. To‘g‘ri burchak shaklidagi o‘zgarmas rezistor:
1—rezistorning simli uchi; 2—shisha emal qobiq;
3—emal qoplama; 4—tok o‘tkazuvchi kompozitsiya.
1
2
3
4
l
b
c

---

111
dan  ishlangan  sterjendan  iborat.  Tolali  rezistorlar  taglikning
kontakt maydonchasiga tok o‘tkazuvchi yelim — kontaktol yorda-
mida  yopishtiriladi.  Bunday  rezistorlar  GISlarni  konstruk-
siyalashda qo‘llaniladi.
O‘zgarmas  yupqa  pardali  GIS  rezistori  sitall  yoki  polikor
taglikka  maxsus  trafaret  (maska)  orqali  purkalgan  yupqa  (ko‘pi
bilan  1  mkm)  to‘g‘ri burchakli  polosa  yoki  «meandra»  ko‘rini-
shidagi  yarimo‘tkazgich  material  qatlamdan  iborat  (6.3-rasm).
Bunday rezistorlarni oksidlanishdan saqlash uchun ular ko‘pin-
cha  kremniy  monooksidi  qatlami  bilan  qoplangan  bo‘ladi  yoki
sirtiga suv yuqtirmaydigan lok surkaladi. O‘zgarmas qalin pardali
GIS  rezistori  noyob  metallar  asosida  tayyorlangan  maxsus
pastalarni trafaret orqali qoplash yo‘li bilan tayyorlanadi. Pastani
maxsus  asbob  (rakel)  yordamida  keramik  taglikka  (22XS  kera-
6.3-rasm. Yupqa pardali rezistor, o‘tkazgich va kontakt:
1, 2—to‘g‘ri burchak shaklidagi kichik omli va yuqori omli rezistor;
3—«meandr» turidagi yuqori omli rezistor; 4— 0,5—0,6 mm
qalinlikdagi sital taglik; 5—yuqori omli tarkibiy rezistor;
6—kontakt yuzasi.
2
18
1
1
2
6
5
4
3

---

112
mikasi)  surtib  singdiriladi.  Rezistorlar  to‘g‘ri  burchakli  shaklda
bo‘lib, polosasining eni yupqa pardali rezistorlarnikidan bir daraja
kattadir.
SPZ  rezistorlarning  katta  guruhiga  mansub  bo‘lgan,  doira
shaklidagi  o‘zgaruvchan  simsiz  rezistor  (6.4-rasm)  taqasimon
getinaks  plastina  o‘tkazilgan  yupqa  qatlam  ko‘rinishidagi  tok
o‘tkazuvchan  element  3  dan  iborat.  Burilma  o‘q  7  ning  qo‘z-
g‘aladigan tekstolit  qismiga bostirish  yo‘li bilan  mahkamlangan
surilma  kontakt  1  shu  element  bo‘ylab  suriladi.  «Taqa»ning
uchlarida va surilma kontaktda yapaloq chiqish uchlari 4 bo‘ladi.
Rezistor  po‘lat  yoki  misdan  ishlangan  metall  ekran  (rasmda
ko‘rsatilmagan)  bilan  berkitiluvchi  plastmassa  yoki  keramik
korpus 2  ga  joylashtiriladi. Doira  shaklidagi sozlanuvchi  simsiz
rezistorlar ekranlanmagan bo‘lishi mumkin.
O‘zgaruvchan SPO va SPCH rezistorlar SPZ rezistorlardan
farqli o‘laroq, keramik asosga organik bog‘lamda hajmiy kompo-
6.4-rasm. Doira shaklidagi o‘zgaruvchan simsiz rezistor:
1—harakatlanuvchi kontakt; 2—plastmasssa korpus; 3—tok o‘tkazuvchi
element; 4—chiqish uchi; 5—burilish burchagini cheklagich;
6—parchin mix; 7—o‘qning o‘yilgan uchi; 8—harakatlanuvchi qism.
1
2
3
4
5
6
7
8

---

113
zitsion «taqalar»ga presslangan va aksial turumli chiqish uchlari
asosida mustahkamlangan.
Katta tokli o‘zgaruvchan simli rezistorlar (6.5-rasm material-
lari va o‘rnatilish yo‘llariga qarab) doiraviy yoki to‘g‘ri burchakli
bo‘lmagan kuchsiz tokli va sozlanuvchi rezistorlardan farq qilinadi.
Plastmassa korpus 7 da qisqich vtulka 3 yordamida halqa surilgich
4 li burilma o‘q mahkamlangan. Halqa surilgich o‘q burilganda
yoysimon getinaks (yoki oksidlangan metall) plastinaga mahkam-
langan o‘ram 9 ning qismi «tozalangan» simi bo‘ylab suriladi.