Elektronlarning elektr maydondagi harakati Elektr maydon — elektr zaryadlar yoki oʻzgaruvchan magnit maydon hosil

Elektronika

 

— fan va texnikaning elektronlar va boshqalar zaryadlangan 

zarralarn

ing elektromagnit maydon hamda turli jismlar bilan oʻzaro taʼsiri 

qonuniyatlarini oʻrganish, bu oʻzaro taʼsirdan foydalanib energiyani 

oʻzgartiradigan elektron asbob va qurilmalarni yaratish usullarini ishlab 

chiqish bilan shugʻullanadigan sohasi. Matematika, fizika, nazariy 

elektronika kabi fanlar E.ning nazariy asosini tashkil qiladi. E.da axborotni 

diskret va uzluksiz elektromagnit signallar koʻrinishida olish va ularni 

oʻzgartirish, almashtirish masalasi ham oʻrganiladi. Elektronlarning juda 

kichik inersion xossaga ega ekanligi ularning elektron asboblar ish 

hajmidagi makromaydonlar bilan ham, atom, molekula yoki kristall panjara 

ichidagi mikromaydonlar bilan ham oʻzaro taʼsiridan chastotasi 1012Gs 

---

 

gacha boʻlgan elektromagnit terbanishlarni, shuningdek, chastotasi 1012— 

1020Gs boʻlgan infraqizil, optik, ultrabinafsha va rentgen nurlanishlarni 

samarali generatsiyalash, oʻzgartirish va qabul qilish imkonini beradi. 

Elektron jarayonlar va hodisalarni, shuningdek, elektron asbob va 

qurilmalar yaratish usullarini tadqiq qilish natijalari elektron texnikaning 

turlituman asbobuskunalarini, hisoblash texnikasi, informatika, aloqa, 

radiolokatsiya, televideniye, telemexanika va boshqalar sohalardagi 

murakkab masalalarni hal qilishga moʻljallangan turli tizimlar va 

k

omplekslarni yaratishda oʻz aksini topgan. 

E.ning asosiy ilmiy masalasi vakuum, elektromagnit maydon va bir jinsli 

boʻlmagan muhitda zaryadlangan atom zarralarining harakati va bu bilan 

bogʻliq fizik hodisalarni oʻrganish va amaliy yoʻnalishini belgilash, amaliy 

masalasi esa axborotni hosil qiluvchi, oʻzgartiruvchi va uzatuvchi tizimlarda, 

hisoblash texnikasida, energetik qurilmalarda, ishlab chiqarish 

texnologiyasida har xil vazifalarni bajaruvchi elektron asbob va qurilmalar 

yaratishdan iborat. 

E. yutukdari radiotexnika taraqqiyoti, tranzistorlar, uzatuvchi televizion 

trubkalar yaratilishi bilan uzviy bogʻliq. 

Olimlar J.K.Maksvem, O.U.Richardson, T.A.Edison, T.Gers, Gʻ.V.Rentgen, 

J.Tomson, X.K.Lorentsyatlsh ishlari 20-asr boshida E.ning fan sifatida 

shakll

anishiga asos boʻldi. Rus olimlari A.G.Stoletov, A.BonchBruyevich, 

N.G.Basov, A.M.Proxorov, S.V.Vavilov, A.A.Chernishev va boshqalar, 

---

 

amerika olimlari Ch.Tauns, L.De Forest,Z.Varvan, R.Varman, R.Kompfner 

va boshqalar bu fan taraqqiyotiga muhim hissa qoʻshishdi. 

E. 3 boʻlim: fizik E., texnik E. va E. texnologiyasi boʻlimlaridan iborat. Fizik 

E. vakuumda, elektromagnit maydonlar va boshqalar har xil muhitlarda 

atom zarralari, ionlar va neytral atomlarning harakati va ular bilan bogʻliq 

boʻlgan fizik qonuniyatlarni, elektron va ion asboblar, qurilmalarni yasash, 

elektron asbob va qurilmalar yordamida elektromagnit energiyasini olish, 

uzatish va qoʻllanish prinsiplarini, atom zarralari oqimlarini, ionlar, kvantlar, 

elektromagnit maydonning moddalarga taʼsirini nazariy va amaliy oʻrganish 

bilan shugʻullanadi; elektron emissiya, ionlashish, energetik sathlar, 

yarimoʻtkazgichlarda tunnel effekti, elektron oqimlarni fokuslash kabi 

hodisalarni oʻrganadi. 

Texnik E.da elektron va ion asboblar, qurilmalar va tizimlarni fan, sanoat, 

aloqa, xalq xoʻjaligi, transport va boshqalar sohalarda qoʻllash nazariyasi va 

amaliy hal qilish masalalari koʻriladi. Texnik E.ga elektronnurli trubka, 

ossillograf, rentgen qurilmalari, EHM, simobli tok oʻzgartirgichlar, 

radiolokatorlar, integral sxemalar va boshqalar kiradi. Elektron 

apparatlarning qoʻllanishiga qarab, texnik E. mustaqil radioelektronika, 

sanoat, yadro E.si kabi yoʻnalishlarga boʻlinadi. 

Elektron asboblar ishlab chiqarish texnologiyasi ushbu bosqichlar ishchi 

elementi materiallarini olish, ularning elektrofizik, optik, emission 

parametrlarini oʻrganish, ularga kerakli shakl, oʻlcham va sirt xossalari 

---

 

berish uchun mexanik, kimyoviy va elektrokimyoviy qayta ishlash, 

yarimoʻtkazgich materiallardan rp oʻtish qismlarini olishda plastik va 

kristallarni qayta ishlash, asboblarni yigʻish va boshqalar oʻta nozik va 

murakkab bosqichlardan tashkil topadi. 

E. elektron va ionli hodisalarning tabiati va qanday muhit hamda moddada 

borayotganligiga qarab, vakuum E.si, qattiq jism E.si va kvant E. sohalariga 

boʻlinadi. Har bir soha bir necha yoʻnalishlarni oʻz ichiga oladi. 

Vakuum E.si quyidagi qismlardan iborat: 1) emission E., 2) elektronlar va 

ionlar oqimini hosil qilish va ularni boshqarish; 3) elektron lyuminessensiya; 

4) yuqori vakuum fizikasi va texnikasi; sirt hodisalari; 6) gaz razryadli 

asboblar fizikasi va boshqalar Vakuum E.ning asosiy yoʻnalishlari: elektron 

lampalar, yuqori chastotali elektronvakuum asboblar (magnetronlar, 

klistronlar, yuguruvchi toʻlqin lampalari va boshqalar), elektron nurli 

asboblar (kineskoplar, ossillograf trubkalari va boshqalar); fotoelektron 

asboblar (fotoelektron koʻpaytirgichlar va boshqalar); rentgen trubkalari, 

gaz razryadli asboblar (kuchli tok oʻzgartirgichlari, yorugʻlik manbalari, 

indikatorlar). 

Qattiq 

jism E.sining asosiy qismlari: 1) yarimoʻtkazgich materiallar 

xossalarini va ularga aralashmalarning taʼsirini oʻrganish; 2) kristallda har xil 

oʻtkazuvchanlik xossalariga ega boʻlgan sohalarni hosil qilish; 3) zarur 

xossa va shaklga ega boʻlgan metallyarimoʻtkazgich, 

dielektrikyarimoʻtkazgich , yarimoʻtkazgichkontaktli materiallarni olish va 

---

 

ularning texnologiyasini ishlab chiqish; 4) metall, dielektrik, yarimoʻtkazgich 

va qotishmalar sirtidagi fizikkimyoviy hodisalarni oʻrganish va ularni 

boshqarish usul

larini topish; 5) oʻta kichik oʻlchamdagi asbob elementlarini 

olish va fundamental masalalarni oʻrganish. Qattiq jism E.si, asosan, 

yarimoʻtkazgichlar E.si bilan bogʻliq. Qattiq jism E.si yarimoʻtkazgichli 

asboblar (diodlar, tranzistorlar) yaratish va dielektrik elektronika, 

magnetoelektronika, akustoelektronika, pyezoelektronika, krioelektronika 

kabi yoʻnalishlarga ega. 

Kvant E.ning asosiy yoʻnalishlari lazer va mazerlar yaratish, bu asboblarni 

turli amaliy masalalarni hal qilishga (masofani aniq oʻlchash, vaqt va 

chastota etalonlarini yaratish, energiyani uzatish, uzoq kosmik aloqa, 

tibbiyot va ishlab chiqarishning baʼzi sohalarida maʼlum vazifalarni 

bajarishga) joriy etishdan iborat. 

E. asboblari materiallarini olish va tayyorlash masalalarini materialshunoslik 

fani hal qiladi. Elektron asboblar texnologiyasi murakkab boʻlganligi uchun 

barcha texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish talab qilinadi. Elektron 

asboblar texnologiyasi bilan bogʻliq boʻlgan masalalar mashinasozlik 

sanoatida elektron mashinasozl

igi tarmogʻining paydo boʻlishiga olib keldi. 

E. oldida boshqaruv, hisoblash, aloqa va oʻlchash elektron tizimlarida qayta 

ishlanuvchi maʼlumotlar miqdorini, integral sxemalar samaradorligini 

oshirish, stereotelevideniye prinsiplari va vositalarini ishlab chiqish, amalga 

oshirish, millimetrli va santimetrli diapazonda ishlovchi oʻta yuqori chastotali 

---

 

E. asboblarini yaratish, mukammallashtirish, kristall panjara boʻshliqlari — 

kanallarida harakatlanuvchi zarralar xossalaridan foydalanib generatorlar, 

kuchaytirgichlar kabi turli E. asboblari yaratish, elektron asboblar 

texnologiyasini mukammallashtirish masalalari turibdi. E. mehnat 

unumdorligini oshirishda juda qoʻl keladi. E. asboblari fan, texnika va ishlab 

chiqarishda keng qoʻllaniladi. 

E. fani va texnikasining yutuqlari inson faoliyatining deyarli hamma 

sohalarida qoʻllanilmoqda. Elektron texnika vositalari keng koʻlamli asbob 

va qurilmalarning ajralmas qismiga aylandi. Ular orasida katta integral 

sxemalar (KIS) asosida yaratilgan mikroprotsessorlar alohid

a oʻrinni 

egallaydi. Soʻnggi vaqtlarda oʻta katta integral sxemalar (OʻKIS) ishlab 

chiqildi; ular asosida mikro EHM lar yaratiddi. Ular xalq xoʻjaligini 

boshqarishda, sanoatning turli sohalarida, tibbiyotda, inson hayoti va 

faoliyatining koʻpgina sohalarida keng qoʻllaniladi. E. fani va texnikasi 

asosan ikki yoʻnalish: informatsiyahisoblash taʼminoti muammolari hamda 

energiya olish va undan foydalanish yoʻnalishlari boʻyicha rivojlanmoqda.