"elektron tijorat va raqamli iqtisodiyot" kafedrasi "iqtisodiyotda axborot komplekslari va texnologiyalari"

3.G’aznachilik avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalari tuzilishiga oid
arxitektura 
G’aznachilik avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalari tuzilishiga oid
arxitektura tanlovi axborot majmuasining apparat qismiga o’z talabalarini belgilaydi. 
Masalan, markazlashtirilgan va ierarxiya tamoyili bo’yicha G’aznachilikning 
markazlashtirish ma’lumotlar bankini tashkil etish sharoitida axborotlar oqimlari
hajmi va hujjatlar yaratish mahsuldor serverlar va kuchli korporativ ma’lumotlar 
bazasini qo’llashni talab qiladi. Bunda shuni hisobga olish joizki, fayl-serverga 

---

219 
muntazam murojaat qilishga asoslangan tizimlar reaktsiya vaqtining 3 sekundgacha 
ortishi operativ sabrsizligi ancha oshiradi. Shuning uchun G’aznachilik organlarida 
axborotlarni qayta ishlash texnologik jarayonida buxgalterlik tizimi operatorlarining 
ishi alohida mas’uliyatli joy ekanini hisobga olib, ishchi stantsiyalar uchun tipik
komp’yuter sifatida Intel Pentium 100 dan kam bo’lmagan tipdagi mikroprotsessor 
bazasida sh/k qabul qilinadi. Chunki bundan kam mahsuldorlikka ega
mikroprotsessorlar barcha tizimlarning inertsiyaviyligini oshiradi. G’aznachilik 
xodimlarining aijlarini jihozlash uchun bunday shaklardan foydalanish 
foydalanuvchilar joriy ishlashi uchun zamonaviy ergonomik grafik interfreyslar API 
Microsoftni qo’llashga imkon yaratadi. U lokal hisolash tarmog’ida 
foydalanuvchilarning samarli jamoaviy va individual ishlashni ason tashkil etadi. 
Jamoaviy yaratish va xujjatlardan foydalanish texnologiyasi negizida LHTda
ishlashi g’oyalariga qog’oz tashuvchida ortiqcha yoki keraksiz hujjatlar ishlab 
chiqarishni qisqartirishga imkon berda.i Bunday texnologiya elektron ofis rejimida 
g’olari ishining qog’ozsiz texnologiyasini tashkil etadi. 
G’aznachilik tashkilotlarida LHTni tuzishda tarmoq operatsion muhiti sifatida 
“mijoz-server” toifali ob’ekt texnologiyalarini qo’llashga yo’naltirilgan Windows NT 
operatsion tizimidan va tarmoi foydalanuvchilarining alohida fayllar majmuidan
emas, balki ob’ekt-hujjatlar bilan ishlashidan foydalanish mumkin. G’aznachilik 
tashkilotlari fayl-serveri “Oracle” MBBT asosida tashkil etilishi mumkin. Bu MBBT 
uchun platforma sifatida UNIX ham, Windows NT ham namoyon bo’lishi mumkin. 
Axborot uzatish tarmoq protokollari sifatida – TCP/IR, IRX/SPS qatnashadi. Bu 
amaliy dasturlarning keng spektridan, jumladan, MSDOS, Novell, Windows Z.X. 
uchun bajarilgandan ham foydalanishga imkon beradi. 
Umuman olganda, «mijoz-server» arxitekturasi bazasidan tuzilgan g’oyalarining 
aat-si o’z tarkibida ofis tizimlarining administratorlari aijlari, axborot xavfsizligi 
xizmati, turli darajadagi byudjetlar ijrosida aniq funktsiyalar bajaruvchi g’aznachilik 
organlari va g’aznachilar ma’muriyatiga ega bo’lishi lozim. 
Yaxlit ofis ishini va bank tiimlaridagi to’lovlar bilan ishlash, jumlaan, elektron 
va davlat qimmatli qog’ozlar bozoriga xizmat ko’rsatish tizimi bilan ishlashga 
bog’liq uning texnologik qismlarini tashkil etish an’anaviy hujjat aylanasida qabul 
qilingan qog’oz hujjatlarini to’laqonli yuridik muqobili hisoblanuvchi ob’ektlar – 
elektron xujjatlar bilan jamoaviy ishlash tamoyili asosiga quriladi. Bunday 
yondashuv taqsimlangan tizimlar ishini murakkablashtiradi, lekin tizimda 
axborotlarning yuridik yaxlitligi va axborotlarni jamoaviy qayta ishlashda 
ishonchliligini ta’minlaydi. 
Bunday ofisdagi ish joyi hujjatlar yaratish va qayta ishlashining qayta ishlash 
yo’nalishini ro’yxatga olish va tashkil etishdan to qaror qabul qilinganligi qayd 
qilinguncha barcha me’yoriy talablarini qoniqtirishi lozim. Odatda, bunday tizimlar 

---

220 
hujjat fayllari transporti vositasida AIJdan boshqasiga axborot o’tkazishning 
yo’nalishli oqimlariga bog’langan konkret avtomatlashtirilgan ish joylarida qat’iy 
takomillashtirilgan protsedura asosida faoliyat yuritadi. 
G’aznachilikda avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalarini shakllantirish 
uchun maxsus kommunikatsiya tizimlari tashkil etiladi. Ma’lumotlar uzatilish telefon 
va telegraf aloqa kanallari bo’yicha amalga oshirilishi mumkin. Mamlakatning ulkan 
hududi bo’ylab tarqalgan tashkiliy strukturalar uchun korporativ kommunikatsion 
qarorlar tuzish doirasida telefon aloqa tizimi va umumiy foydalanishdagi regional 
komp’yuter-tarmoq qarorlari juda istiqbolli hisoblanadi. Hozirgi vaqtda xalqaro aloqa 
tizimi “Kvant” seriyali nisbatan zamonaviy kvazi elektron stantsiyalar qo’llanishiga 
asoslangan. Ular yagona xalqaro kodlardan foydalangan holda, operator ishtirokisiz 
abonent nomerini terishga imkon beradi. Bu stantsiyalardan foydalanish 
kommutirlanuvchi kanallar bo’yicha avtomatlashtirilgan axborot ayirboshlashni
takshil etishga imkon hosil qiladi. Bunda telefon modemlari bilan jihozlangan va 
amaliy aloqa dasturiy ta’minotiga mutanosib komp’yuterlardan foydalaniladi. 
Ayirboshlash tezligi ancha sezilali kattalikda – 12000 dan 28 000 bod va undan 
yuqoriga erishadi (ajratilgan aloqa kanallarida ma’lumort uzatish tezligi 1,5 Mb ga 
etishi mumkin). 
Masofaviy obonentlar shchrtasida axborot ayirboshning sezilarli trofigida yoki 
ishtirokchilari o’rtasida bog’lanish mumkin. Bunda axborot uzatish bor-yo’qligidan 
qat’iy nazar aloqa liniyasi fizik darajada krossirovka orqali jamlangan va doimo 
mavjud bo’ladi. Shaharlararo va shahar (tuman) telefon ekspluattsiyasi tashkilotlari 
ijara shartnomasi shartlarida doimiy foydalanishdagi kanal sig’imini ajratib 
ko’rsatadi. Bunday kanallar ijarasining salmoqli qiymatini hisobga olib, ularni texnik-
iqtisodiy asoslash bilan tasdiqlangan zarur hollardagina qo’llash talab etiladi. 
Shaharlararo telefon alosasining kommutatsiyalangan kanallaribo’yicha axborot 
ayirboshlani takshil etishdauzatish xarakteristikasi barqarorligiga obonentlarni 
bog’lashda tizim tomonidan avtomatik ravishda ajratiluvchi fizik aloqa kanallari sifati 
sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Biroq, shuni e’tiborga olish kerakki, aloqa liniyasining 
g’oyat uzunligi, uskunaning va alohida uchastkalarda uzatish liniyalarining jismoniy 
eskirishi kommutatsiyalanuvchi kanallar bo’yicha telefon modem aloqasi 
ishonchliligini 
ancha 
pasaytiradi. 
Hozirgi 
vaqtda 
sifatli 
modemlar 
va 
ixtisoslashtirilgan kommunikatsion amaliy dasturiy ta’minot bazasida Davlat 
g’aznachilik organlari axborot texnologiyalarini shakllantirish uchun samardor 
maydon sifatida foydalaniladi. Bunda ular ma’lumot uzatishning yo’naltirilgan 
virtual kanallarida real vaqt bo’yicha ish yuritadilar, jumladan, masofaviy 
terminallardan markaziy ma’lumotlar serveriga ma’lumot uzatishdaaxborotni 
noqonuniy kirishdan himoyalash bilan shug’ullanadilar. 
Shunday 
qilib, 
g’aznachilikning 
avtomatlashtirilgan 
axborot 
tizimi 

---

221 
integratsiyalangan apparat-dasturiy tizimining tarkibiy qismi bo’lib, alohida axborot – 
texnologik apparat – dasturiy vositalarni va turli darajadagi Davlat g’aznachilik 
organlari tizimini, jumladan. Lokal hisoblash tarmog’, alohida avtomatlashtirilgan ish 
joylari va terminallar, bu muassasalar tasarrufida bo’lgan kommunikatsion 
komp’yuter tizim va vsoitalarini birlashtiradi.
G’aznachilikning avtomatlashtirilgan axborot tizimi byudjet jarayonining jami 
ishtirokchilari o’rtasida kelishilgan formatdagi ma’lumotlar operativ va samarali 
axborot ayirboshlanishini amalga oshirish imkonini taqdim etadi. 
Bunda Davlat g’aznachiligi Bosh boshqarmasi, Respublika sub’ektlari bo’yicha 
Davlat g’aznachiligi boshqarmasi, Davlat g’aznachilikning hududiy organlari kabi 
davlat g’aznachiligi organlari, byudjet mablag’larini olish, o’tkazish va nazorat 
qilishda ishtirok etuvchi boshqa muassasa, tashkilot va korxonalar xam ishtirok 
etadi.