Elektromexanik tizimiarning

Ъ — A.T. Imomnazarov 33





Y₂ = (x₀ + X[) + X) = (0 + 0) + I = 1 + I = 1 ЫУ lib, TK2 ning o'chirishga signal bcradi.

Agar x₍₎ = 1 bo‘lib, л:, = 0 va x>= 1 signallar MQQga yuborilsa, u holda IFBT1 ga yiiborilayotgan boshqarish signal)

Y] = (xq + X]) + X2 = <1 + 0) + 1 = (0 + 0) + 1 = 1 boiib, TKI komplektni o‘chirishga signal bo'ladi, IFBT2ga yuborilayotgan boshqarish signali


Y% = (*o + X\) + X\ = (1 + 1) + 0 = 0 + 0 = 0 boiib. TK2 komplektni ishga tushirishga buyuradi.


ABC

О О 9

12. 
    rasm. Alohida boshqariladigan RTOHi elektryuritmaning funksional sxemasi.
    

Shunday qilib, RTO‘larni alohida boshqarish usulining asosiy bo‘g‘im bo'lgan MQQ quyidagi vazifalami bajaradi:

1. 
   vazifalovchi kuchlanish bilan teskari bog'lanish kuchlanishi ayir-
   

masi Д U_b ning ishorasiga qarab tiristor komplektlarining qaysi birini ishlatish kerakligini aniqlaydi;

2. 
   ishlayotgan tiristor komplektida tokning mavjudligi asosida ishlama- yotgan tiristor komplektida tok bo‘lmas!igini hisobga olib, uni ishga tushi- rish uchun boshqarish signallarini yubormaslik;
   

3. 
   ishlayotgan tiristor komplektidan tok o‘tayotganida lining boshqaruv /„injirlarida impuls uzilishiga yo‘l qo‘ymaslik;
   
4. 
   bir tiristor komplektining o'chishida va ikkinchi kompiektning ishga lushish oralig'ida vaqtinchalik pauza hosil qilish.
   

5. 
   IMPULS KENGLIGI BOSHQARILADIGAN 0‘ZGARMAS TOK 0‘ZGARTKICHLAR1
   

Kichik quwatli (bir necha kilovatgacha bo'lgan) o‘zgarmas tok elektr yuritmalarida uzluksiz xarakterdagi o‘zgarmas tok kuchlanishi kengligi boshqa- riladigan impulslarga o'zgartirilib, elektr motorlaming boshqarishni keng qo‘llash taraqqiy etmoqda. Bunday turdagi o'zgartkichlarning asosini im- pulsning amplituda va chastota qiymatlari o'zgarmas qoldirilib, faqat kengli- gini o'zgartiradigan modulator (1KM) tashkil etadi. Impuls kengligi boshqa­riladigan o‘zgartkichlar (IKBO‘) TCTlarga qaraganda teziikni rostlash oralig‘i

kattaroq, ya’ni D = (2000 6000): 1 yuqori darajada bo‘lishi bilan motor- ning tok bo‘yicha yuklanishi katta bo‘lishi va tarmoq kuchlanishining shakliga ta’siri kam boMishi bilan ijobiy farqlanadi.

IKBO‘ning funksional sxemasi 2.14- a rasmda tasvirlangan bo'lib, yuklanishdagi kuchlanishning o'rtacha qiymati quyidagi ifoda yordamida aniqlanadi:


Uo'RT =^[/7’^v>


(2.19)


bunda: U_T— manba kuchlanishi:


у = impuls chuqurligi; T. — kom-

T_k *


mutatsiya davri; t ~ kommutatsiya davrining ishchi qismi.

(2.19) tenglamadan ko‘rinib turibdiki, yuklanishdagi kuchlanishning Uq‘rt qiymati U_T= const bo'lganidagina impuls chuqurligiga bog‘liq bo‘ladi (2.14- d rasm).

IKBO‘ning elektromexanik tizim elementi sifatidag] blok-tizim ko'rinishidagi modeli ikki blokdan, ya’ni B1 bloki - impuls kengligi modulatovi (IKM)dan va B2 bloki - kommutator (K)dan iborat bo‘ladi (2.14- b rasm),

IKMning vazifasi U_b boshqaruv kuchlanishining qiymatiga mos keluv- chi kenglikdagi impulslarni hosil qilishdir. Boshqariladigan kenglikdagi im­pulslarni hosil qilishning ikki xil usuli mavjud bo‘lib, ulardan biri faza oralig‘i boshqariladigan ikki to‘g‘ri burchakli impulslarni qo‘shish asosida

1 1	B1		B2	““1 1 i
^u*i*		V		if/,-»
i				1 1
i				1 1

Vn v„-


0„‘„


b)


T_k

■*—=—►

<0


CD/

12. 
    rasm. Impuls kengligi boshqariladigan о ‘zgarmas tok о ‘zgartklchiningfunksional sxemasi (a), blok-tizim modeti (b) va kuchlanishlar diagrammasi (d).
    

(2.15- a rasm); bunday qurilma to‘g‘ri burchakli kuchlanishlarni hosil qiluvchi MB1 va MB2 multvibratorlardan, faza siljitish qurilmasi FSQ dan hamda chiqish kuchlanishlarini qo'shuvchi va to‘g‘rilovchi qurilma TQQ dan iborat bo‘ladi.

2.15- b rasmda kerakli impuls chuqurligiga ega bo'lgan natijaviy im- pulslarni hosil qilinishi kuchlanishlar diagrammasi orqali tasvirlangan, lkkinchi usul ma’lum chastota va shaklga ega bo'lgan tayanch kuchlanishi U_TK bilan boshqaruv kuchlanishi U_bni qo‘shish natijasida impuls kengligi boshqariladigan signal hosil qilinadi, 2,16- rasmda shunday impuls kengligi modulatori I KM ning funksional sxemasi tasvirlangan boiib, bunda TKG

• 
  tayanch kuchlanish generator!, SQ — solishtirish qurilmasi, BQ — bo‘sag‘a qurilmasi, BITQ - boshqariluvchan impulslarni tashkil qiluvchi qurilma. Tayanch kuchlanishi generatori TKG dan chiqqan U_TK SQda boshqaruv kuchlanishi £/_bbilan taqqoslanilib, ularning ayirmasi BQga uza- tiladi. (Zoning shakli arrasimon boiib, chastotasi/^ = 1/T_K ga teng bo'ladi. Agar BQ dagi signal £Z_TK — U_b> 0 bo‘lsa, BQ dan chiqayotgan signal maksimal darajada («bir* signal) bo'ladi va bu signallar BITQga yuboriladi hamda TKGning signali bilan taqqoslanilib, kommutatomi boshqarish uchun impulslar U_im ishlab chiqaradi.
  

[KBO‘nirtg kuch sxemasi kommutatsion ish rejimida ishlaydigan tiris- torlar yoki kuch tranzistorlaridan tashkil topgan bo‘ladi. Agar tiristorli elektr yuritmaJarda tiristorlar tabiiy kommutatsion rejimda ishlasa, IKBO‘li elektr yuritmalarda esa tiristorlar surt’iy kommutatsion ish rejimda ishlashi bilan farq qiladi. IKBO'Iarning quwati 0,5 kWgacha (kuchlanishi ПО V), tokining esa cheklanish qiymati 2 2,5 A bo'lgan qurilmalarda ishchi sxema kuch tranzistorlari asosida yaratiladi. Bu awalambor, hozirgi kunda ishlab chiqarilayotgan kuch tranzistorlarining tok bo'yicha imkoni chegaralangan- ligi, boshqarish sxemalarining murakkabligi va ayniqsa, tranzistorlar ket- ma-ket ulangan bo⁽lsa, yanada murakkablashishi, bu yarimo‘tkazgichlarni IKBO‘ning ishchi sxemalarida keng qoMIanilishiga imkon bermaydi. Kuchla- nish va tok qiymatlari bo‘yicha tranzistorlaming imkoniyati past bo‘lganiligi uchun ham katta qiymatli tok hamda kuchlan ishga moljallangan qurilmalarda katta quwatga ega tiristorlami qo‘Ilash ishchi sxemalarini soddalashtirishga va ularni boshqarishni osonlashtirishga olib keladi. Tiristorlar ham ba’zi juziy kamchiliklardan xoli emas, chunonchi sun’iy kommutatsiyaning zaruriyli- gi rostlash tizimining murakkablashishiga olib keladi; tok qiymati yuklanish tokining qiymatiga teng bo'lganda o‘z-o‘zidan o'chib qolishi; tiristorni ochiq holda ushlab turish uchun kerak bo‘lgan tok qiymatining kichikligi; yukla- nishning xarakteri induktiv bo‘lganda tiristorlarni ochiq holda ushlab turish uchun tokning kerak bo‘lgan qiymati darajasigacha o‘sishi uchun kechga qolish vaqtining mavjudligidir,

Noreversiz IKBO‘ning ishchi sxemasi sodda bo‘Iib, tiristor kalit VI dan va diod D1 dan iboratdir (2.17- a rasm). Yuklagich Z_yiik dagi kuchlanish quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

D1 ning vazifasi kommutatorning T — t_ut vaqt orafig‘ida, ya’ni o‘chiq holatida o'zinduksiya EYuK ta’sirida yuklanishda tokning uzilib qolishiga yo‘l qo'ymaslikdan iborat. Reversiz lKBO‘ning ishchi sxemasi ko‘prik sxema asosida boiib, kalitlaming kommutatsiyasi turli qonuniyatlar asosida ba- jarilishi mumkin (2.17- b rasm). Tiristorlarni simmetrik boshqarish usuli bilan ocliganimizda t_u! vaqtida tiristorlar jufti VI va V3 ishlab, V2 va V4 tiristorlar o'chirilgan bo4adi. Bunday kommutatsiya yuklanishda har xil ishorali impuls EYuK hosil qiladi:





(2.21)


Uo'RT ~ U_Tto) = VrQy - 1)

^lk

va bu reversiv IKBO‘ ning o‘rtacha kuchlanishini beradi.

38


(2.22)



U_T


fO-


^pi 7f\ ^v<y ^v3y ^D34\

Zyuft


Vt


D4^^V4^7 V2\7d11\


-o

a) b)

2.17- rasm. IК BO‘ning noreversiv (a) va reversiv (b) kuch sxemalari.

Bunday kommutatsiya usulida ishlayotgan IKBO'ning kuchlanishi V₀,_RT = 0 bolganida yuklanishdan o'tayotgan tok uzilib qolmaydi va o‘zgaitkichning tashqi tavsifi chiziqli xarakterga ega boiadi. Tok pulsatsiya darajasining yuqori bo'lishi IKBOlaming asosiy kamchiliklaridir,

Tiristorlarni nosimmetrik boshqarganimizda [KBO‘ning chiqishidagi kuchlanish bir qutbli impluslardan iborat bo'ladi. Har qaysi tiristorli juft

kalitlar (_u,+ T_k vaqt oralig'ida va bitta tiristor kalitning boshqasiga nisbatan

T_k davrga siljishi vaqtida ulanishi bilan xarakterlanadi. Tiristorlarning navbat bilan ishlash tartibi quyidagicha: VI, V3 - VI - VI, V3 - V3 - VI, V3 va hokazo vaqt oralig'ida ikkala tiristor ulangan holda impuls EYuK hosil boiib, bir tiristor ulangan r₍₎ vaqt oraliglda impuls EYuK hosil bolmay balki o‘zinduksiya toki ulangan tiristor va diod orqali yopiq kontur hosil qiladi. EYuK qutblarini o'zgartirish uchun juft tiristorlar V2 va V4 ulanadi. Agar yuklanish vazifasini o‘zgarmas tok motori bajarganda lKBO‘ning mu- him ko'rsatkichi bo'lgan tok pulsatsiyasini aniqlaymiz


U_T y(l -y)
Rya kT_yaf_k


(2-23)


bunda: R_ya— motor yakor zanjirining aktiv qarshiligi, Om.

T_f„— yakor zanjirining elektromagnit vaqt doimiyligi, s; к — sxema koeffitsiyenti; bir qutbli EYuK impulslar uchun к = 1, har xil qutbli EYuK impulslar uchun esa к — 0,5.

(2.23) tenglamadan ko'rinib turibdiki, nosimmetrik kommutatsiya re­jimida ishlayotgan lKBO‘ning tok pulsatsiyasining darajasi simmetrik kom­mutatsiya rejimiga nisbatan ikki marta kam boiadi va shu bilan birga lKBO‘ning nosimmetrik qonuniyati bilan kommutatsiyalanuvchi sxcmalarning afzal- liklari yaqqol ko'rinadi.

1. 
   Yarimo‘tkazgichIi boshqariluvchi o'zgarmas tok o'zgartkichlariga qan- day o'zgartkichlar kiradi?
   
2. 
   Yarimo'tkazgichli boshqariluvchi o'zgarmas tok o'zgartkichining Ыок sxemasi qanday bloklardan tashkil topgan?
   
3. 
   Yarimo'tkazgichli boshqariluvchi o'zgarmas tok o'zgartkichlarinmg qanday kuch sxemalari amaliyotda keng qo 'Uaniladi?
   
4. 
   Yarimo'tkazgichli boshqariluvchi o'zgarmas tok о'zgartkichlarining impuls-faza boshqaruv tizimi qanday qurilmalardan tashkil topgan?
   
5. 
   Impuis-faza boshqaruv tizimida qanday ko ‘rmlshdagi tayanch kuch la­
   

ri ish lari qo'llaniladi?

6. 
   Nima uchun tayanch kuchlanishi arrasimon bo'lganda impuls-faza boshqaruv tizimining kuchaytirish koeffltsiyenti chiziqli xarakterga ega bo'ladi?
   
7. 
   Yarimo'tkazgichli boshqariluvchi o'zgarmas tok о‘zgartkichlarining boshqaruv tavsifi qanday quriladi?
   
8. 
   Yarimo'tkazgichli boshqariluvchi o‘zgarmas tok o'zgartkichlarinmg tashqi tavsifi qanday quriladi?
   
9. 
   Reversiv yarimo'tkazgichli boshqariluvchi o'zgarmas tok о 'zgartkichlarining qanday kuch sxemalari amaliyotda keng qo'llaniladi?
   
10. 
    Reversiv yarimo'tkazgichli boshqariluvchi o'zgarmas tok o'zgartklchlarini boshqarishda qanday usullardan foydalanlladl?
    
11. 
    Reversiv yarimo'tkazgichli boshqariluvchi o'zgarmas tok o'zgartkichlarini kelishilgan birgalikda boshqarishning qanday afzal­liklari va kamchiliklari bor?
    
12. 
    Reversiv yarimo'tkazgichli boshqariluvchi o'zgarmas tok o'zgartkichlarini kelishitmagan birgalikda boshqarishning qanday afzalliklari va kamchiliklari bor?
    
13. 
    Reversiv yarimo'tkazgichli boshqariluvchi o'zgarmas tok o'zgartkichlarini alohida usuida boshqarilganda mantiqiy qayta ulash qurilmasi qanday vazifani bajaradi?
    
14. 
    Reversiv yarimo'tkazgichli boshqariluvchi o'zgarmas tok o'z­gartkichlarini alohida boshqarishning qanday afzalliklari va kam- chiliklari bor?
    
15. 
    Impuls kengligi boshqariladigan o'zgarmas tok o'zgartkichi qanday asosda ishlaydi va uning asosiy bloki qanday blok?
    
16. 
    Reversiv impuls kengligi boshqariladigan o'zgarmas tok o'zgartkichining kuch sxemasi qanday ishlaydi?
    

3. 
   rasm. TKRning bir fazali ekvivalent sxemasi.
   

Agar boshqarish burchagi a ning qiymati
ga teng bo‘lsa, u holda har yarim davrda tiristorlar navbati bilan ochilib turishi natijasida yuklanishdagi tok turg‘un tok (^)ka teng bo'ladi (3.4- rasm, shtrixli chiziq). Agar a >
vaqtga kechikadi, kuchla­nish va tok tavsiflarida toksiz pauza yuzaga keladi. Har bir yarim davrda yuklanishdagi tokning qiymati turg'un va ozod toklarning yig‘indisidan ibo- rat bo'ladi:


huk — hwg' ^{+ l}ozod >


(3.2)


bunda


<оы = ioz<*ie~^(Ryuk/Lwk) = <³-³>

Tiristorlarning o‘tkazuvchanlik burchagi X, a va Ф larga bog‘liq boiib, i_yiik ni topishdagi ш = a + X ning o‘rniga qo'yish bilan aniqlanadi:

sin(a + X- ф) -sin(a - ф)е“^г'^/С8<р = 0 . (3.4)

0‘tkazuvchanlikning chegaraviy qiymatlari а = ф boiganida Ttgava а = n bo‘lganida esa nolga teng bo'lishi shunt ko‘rsatadiki, a ning ф dan to л gacha o‘zgarishi, yuklanish kuchlanishi yarim davrining o'rtacha qiymati

2

eng katta qiymati —U_m (tiristordagi kuchlanish pasayishi hisobga olinma-

Я

ganda) to 0 gacha o‘zgarishi mumkin.

5. 
   rasmda uch fazali nol simsiz TKRning tavsiflari keltirilgan bo'lib, bunda boshqarish burchagi a qayd etilgan yuklanishning fazasi Ф esa o'zgaruvchan ko'rsatkich sifatida qaraladi.
   

tut

3.4- rasm. TKR chiqishidagi kuchlanish va (oklarning shakiianishi

tavsiflari.

a = 20° 30° 40° 50° 60° 70° 8ft³ 90°

0 20 40 60 80 Ф


3.5- rasm. Uch fazali nol simli TKR ning kuchlanishni rostlash

tavsiflari.

TKR ning impuis-faza boshqaruv tizimi T0‘ IFBTdan prinsipial farq qilmaydi, ishlash prinsipi vertikal prinsipga asoslangan. Blok sxemasi xuddi

6. 
   a rasmda tasvirlangan tayanch kuchlanishi generatori TKGdan, faza siljitish qurilmasi FSQdan hamda impuls generatori [Gdan tashkil topgan.
   

1. 
   rasmda tasvirlangan TKRJi avtomatlashtirilgan asinxron elektr yurit- madagi tiristorlarning tartib sonlari tiristorlar ishlashining ketma-ketligini anglatib, GIning uch fazali ko‘prik sxemali to‘g‘rilagich uchun mo‘ljatlangan
   

tiristorlarni boshqarish uchun ishlab chiqarilayotgan impulslaming tarqa- lish diagrammasi ham TKR ishchi tiristorlarini boshqarishga mos keladi.

Asinxron motor uchun

4>min ~ 20-30° dan
_max ~ 90°gacha o‘zgarishi mumkin. «mm = Ф bo'lgani uchun boshqaruv burchagi yuklanish toki fazasi siljishining funksiyasi bo‘lib o'zgaradi, bu esa albatta IFBTni murakkablashtirishga oJib keladi. Agar a_min ni o'zgarmas qiymat deb qaralsa va ct_mj_n = ф_т|_п bo'lsa, u holda Ф > tp_m[_n qiymatlanda impulslaming kengligi
_mi_n bo'ladi va TKR da bir yarim davrli ish rejimi vujudga keladi. Haqiqatan ham x > n bo'lib, VI tiristordan

tokning o'tish vaqti yarim davrdan ko‘pdir (3.4- rasmga qarang). a + rcga teng vaqtda V2 tiristor ochilishi kerak, ammo VI dan tok o'tishi to‘xtamaydi va V2 ning ochilishiga yo‘l qo‘ymaydi. VI dan tokning o'tish vaqti tugaganda V2 ga berilayotgan boshqaruv impuls o'chadi va V2 yopiladi. Shunday qilib,

^amin ^<<9 bo'lishi TKRning normal ishlashi uchun impulslaming kengligi

Фтах “ ^amin bo'lishi shart ekanligini anglatadi va bu esa asinxron motor- lar uchun 60 — 70° ni tashkil etadi. Nol simsiz uch fazali TKRJaming uzluksiz tok rejimi uchun a >

2. 
   YARIMO'TKAZGICHLI BILVOSITA CHASTOTA
   

Ta’minlovchi kuchlanishning chastotasini o'zgartirib, asinxron motor- ning tezligini rostlash, tezlikni rostlash usuliari ichida iqtisodiy jihatdan eng samarali usuldir. Tezlikni chastotani o'zgartirib rostlaganimizda butun tezlikni rostlash diapazoni oralig‘ida asinxron motorning sirpanishi uncha katta bo'lmagan o'zgarmas qiymatda qolishi natijasida motornmg isrof quv- vati katta bo'lmaydi. Tezligi chastotani o'zgartirib boshqariladigan asinxron elektr yuritmalaming statik va dinamik xususiyatlari o'zgarmas tok elektr yuritmalari bilan deyarli monand bo'ladi. Rotor chulg'amlari qisqa tutash- tirilgan asinxron motorlarning o'zgarmas tok motorlarga nisbatan 1,5—2 marta yengil boiishi va deyarli 3 marta arzonligini hisobga oladigan bo'lsak, unda chastota bo'yicha boshqariluvchi asinxron elektr yuritmalaming sanoatda kelajakda ishlatilishi imkoniyatlari hali juda keng ekanligi yaqqol ko'rinadi.

Birinchi chastota o‘zgartkichJar elektromexanik qurilmalar asosida yuzaga keldi (3.6- rasm).

3.6- rasm. Elektromexanik chastota о ‘zgartkichning blok sxemasi.


Bunday elektromexanik chastota o'zgartkichda sinxron generator SG dan olinayotgan kuchlanishning qiymati va chastotasi bir-biriga bog'liq bo‘lmagan holda boshqariladi. SG ning qo'zg'atish chulg'amidagi o'zgaruvchan qarshilik yordamida kuchlanish qiymati boshqariladi, chastota esa o'zgarmas tok generator! G ning qo‘zg‘atish chulg‘ami GQChdagi o'zgaruvchan qarshilik yordamida boshqariladi. Garchi bu o‘zgartkichda chastota o'zgarish diapazoni yuqori bo‘lsa ham biroq uning texnik-iqtisodiy ko'rsatkiehlari yuqori emas: o'zgartkichning o‘rnatilgan quwati judda katta (to‘rtta yordamchi mashinalar to'liq quwat bilan ishlaydi); foydali ish koeffitsiyenti va elektr yuritmaning tezkorligi past. Chastotani o‘zgartirib tezligi rostlanadigan asinxron elektr yuritmalaming taraqqiyoti davri davo- mida elektromexanik chastota о‘zgartkichlaming har xil turlari yuzaga kelgan bo‘lsa ham elektromexanik tizimlarga xos bo‘lgan yuqoridagi kamchiliklar u bu darajada saqlanib qoladi.

Keyingi paytda takomillashgan yarimo'tkazgichlarning ishlab chiqarila boshlanishi va ular asosida o'zgartkichlar texnikasining rivojlanishi nati- jasida ishonchlilik darajasi yuqori bo'lgan chastota o'zgartkichlar tiristor va kuch tranzistorlari asosida yaratilmoqda. Tiristorli va tranzistorli chastota o'zgartkichlar (TChO‘) ikki guruhga bilvosiia va bevosita chastota

о ⁴zgartkichlarga bo'linadi.

Bilvosita TChOMarda tannoqdan kelayotgan o‘zgaruvchan tok kuchla- nishi tiristorli o‘zgartkich (TO‘)da to‘g‘rilanib, avtonom invertor (AI)ga uzatiladi va u yerda o'zgarmas tok kuchlanish chastotasi rostlanadigan

ABC

О о О








и = var





o'zgaruvchan tok kuchlanishiga o‘zgartiri!adi. 3.7- rasmda shunday TChO^f ning blok sxemasi keltirilgan bo‘lib, bunda T0‘ boshqariluvchi tiristorli o‘zgartkich, TO'BT uning boshqarish tizimi, ya’ni IFBT, rostlash bloki RBning vazifasi chastota rostlashning qaysi qonuniyatga amal qilinayotganiga qarab TChO‘ning statik va dinamik rejimlarida kuchlanish hamda chastota o'zgarishini o‘zaro moslashtirishdan iborat.


TO¹


JMLL


AI


TO‘BT


U-V-) = V


/ = var,


AIBT


RB


| U

7. 
   rasm. Tiristorli bilvosita chastota о ‘zgartkichning blok sxemasi.
   

Bilvosita TChOiarda o'zgarmas tokli zvenoning bo'Iishi, avtonom in- vertoming chiqishidagi chastota ning ham yuqoriga va ham pastga qarab keng diapazonda rostlashga imkon beradi, bu bilvosita TChO‘ning asosiy afzalligi bo'lib, bu turdagi TChOiaming ishiab chiqarishda keng qo'llanilishiga olib keladi.

TO'ning tok manbayi (TM) yoki kuchlanish manbayi (KM) rejimida ishlashiga qarab TChO'ning avtanom invertorlari ham tok avtonom inver- tori (TAI) yoki kuchlanish avtonom invertori (KA1) rejimlarida ishlashi mumkin. TChO' invertorining KA1 rejimida TO'ning ichki qarshiligining kichik qiymatli bo'Iishi, invertorga keiayotgan kuchlanishning yuklanish tokiga bog'Iiq bo'lmaslikka olib keladi. Agar TO' ning ichki qarshiligi kichik bo'lmasa va uning ta’siri sezilarli bo'lsa, u holda U_d= const sharti TO'ning kuchlanish bo'yicha kuchli manfiy teskari bog'Janishi orqali amalga oshi- riladi. U_d qutblari o'zgarmas bolgani uchun yuklanish zanjiridagi o'zgaruvchan tok tarmoqqa eneigiyaning uzatilishi faqat l_d ning yo'nalishi o‘zgatiriigandagina mayjud bo'la oladi, bu esa yana qo‘shimcha tiristorlar komplekti bo'lishini taqozo qiladi va bu KAIli TChO'larning asosiy kamchiliklaridandir.

TChO'ning TAIli variantida l_d ning doimiyligi yuklanish kuchlanishi­ga, ya’ni asinxron motoming tezligiga bog'Iiq boimasligi kerak. 1 = const

shartining bajarilisbida TO'ning ish rejimi tok manbayi rcjimj boiib, bu rejim 0‘zgarmas tok zanjiriga kattii induktivlikka ega reaktomi ulashni va teskari bog‘lanish konturi bo^[lishini taqozo qiladi. Energiyani tarmoqqa uzatish jarayonida /^yo'nalishning o'zgarmasligi hisobga olinsa, T0‘ kuchlanish- ning qutblari o'zgarishi lozim. Bu shart reversiv bo‘lmagan TO'ning sxe- masida tiristorli o'zgartkichning tarmoqqa ergashuvchi invertor rejimiga o‘tkazish asosida amalga oshiriladi. TAIii TChO'ning asosiy afzalligi bir tiristor komplektida energiyani rig tarmoqqa uzatish imkoniyati boriigidadir,

Asinxron motorning turg'un ish rejimlaridagi tezligini berilgan ko‘rsatkichlar kattaliklarida ushlab turish uchun albatta tezlik yoki kuchla­nish bo‘yicha teskari bog'Ianishlaming bo'lishi shartligi TAlli TChO'larning asosiy kamchiliklaridan biri hisflblanadi.

Avtonom mvertorlaming ish rejimlari qanday bo'lishidan qat’iy nazar ularning boshqarish tizimlari 3.8- rasmda tasvirlanganidek funksional sxe- madan iborat boladi.

ПП


Ui


LL


VG


A


IT


ITQ


u_d


Я

Я


e„‘

7. 
   rasm. Avtonom invertor boshqaruv tizimining biok sxemasi-
   

AIBTning tarkibidagi vazifalovchi generator (VG) uzluksiz boshqaruv kuchlanishi U_bf ni chastotasi /_va-/ bo'lgan to‘g‘ri burchakli signalga o‘zgartiradi, impuls taqsimlagich (IT)esa ushbu signalni faza va chastotasi bo‘yicha uch fazali impulslar tizimiga moslashtirib, invertor tiristorlarining olti boshqarish kanallari bo‘yicha taqsimlaydi. Impuls tashkil qiluvchi quril­ma (ITQ)ning vazifasi ITdan chiqayotgan impulslami tiristorlarning ochilishiga quwati, shakli va impuls uzimliklarini mos holga keltirishdir,

Hozirgi paytda AIBTlami yaratishda mikroelcktronika va mikroprotsessor tizimlari asosida keng qollanilayotganligi sababli ularning og'irlik va oMchamlari ixchamlashib bormoqda, yig‘ishva sozlash texnologiyasi ham soddalashib, ishonchlilik darajasi esa ortib bormoqda.

2. 
   AVTONOM INVERTORLAR
   

Asinxron motorlaming tezligini stator chulg'amiga berilayotgan kuchla­nish (yoki tok) chastotasini o‘zgartirib tezligi rostlanadigan avtomatlashti- rilgan elektr yuritmalardagi TChO‘ avtonom invertorlarining ko‘prik kuch sxcmali turiari keng qo'llaniladi.

9. 
   rasmda kuch sxemasi shartli ko‘prik sxema bo‘lgan avtonom inver- torning kuch sxemasi keltirilgan bo'lib, undagi VI—V6 yarimo‘tkazgichlarni ochish va yopish j a rayo nla rin i boshqarish boshqaruv signallari orqali amalga oshiriladi, ya’ni yarimo‘tkazgichiar to'liq boshqariluvchan deb qaraladi. Kalit rejimida ishlaydigan tranzistorlar va sun’iy kommutatsiya zanjirli tiris- lorlar to‘liq boshqariluvchanyarimo‘tkazgichlar deyiladi.
   

+o


vi\7 V3^7


V4\7


V6 Xl_


vs


\z\7


3.9- rasm. Ko ‘prik kuch sxemali avtonom inverioming sxemasi.

Invertorga aktiv yuklanish ulangan holni ko‘rib chiqamiz. 3.9- rasmda* gi tiristorlarning tartib soni kuchlanishlar diagrammasidagi tiristorlarning navbatma-navbat ochilishiga mos keladi (3.10- rasm).

Sxemadagi tiristorlarning qayta ulanishi chiqish kuchlanishi chastotasi davrining har 1/6 qismida sodir bo'ladi. Bunday ishchi sxemaning ikki ish rejimi bo'Iishi mumkin: tiristor chiqish kuchlanishi chastotasining 1/2 davri oralig'ida ulangan bo'Iishi, ya’ni tiristorlarning o'tkazuvchanlik bur­chagi X = 180°; tiristor chiqishi kuchlanishi chastotasining 1/3 davri oralig‘ida ulangan bo'Iishi, ya’ni X = 120°. Birinchi holda bir vaqtning o'zida birda- niga uchta tiristor tok o‘tkazsa, ikkinchi holda esa ikkita tiristor bir vaqtning o'zida tok o'tkazadi.

9. 
   a, b rasmlardagi kuchlanishlar diagrammasi invertorning chiqish qismiga aktiv yuklanish ulangan hoi uchun to‘g'ri bo'lib, agar yuklanish- ningxarakteri aktiv-induktiv bo'lsa, u holda elektromagnit jarayonlaming kechishi ancha murakkab bo'ladi va ulaming tahlilini asoslashda barcha tur- dagi avtonom invertorlami kuchlanish avtonom invertorlari (KAI) va tok avtonom invertorlari (TAI) gunihlarga bo'lib qarash maqsadga muvofiq bo'ladi.
   

4 — A.T. Imomnazarov


49

Q В	VI-V3	D2 D4	V2-V4	D1 Ю
		\			t
/				/
					t
V		У		V

9. 
   rasm. Bir fazali KAIning sxemasi (a) va uning kuchlanish va tok diagrammasi (b).
   

VI, V3 va V2, V4 tiristorlarning davriy juft ulanishi va o'chishi yukla­nishdagi kuchlanish U_yuk ning shakli to'g'ri burchakli, ampilitudasi manba kuchianishiga teng bo'lishini taqozo qiladi va yuklanishdan o‘tayotgan tok- ning shakli eksponenta bo‘laklaridan iborat bo'ladi (3.11- irasmga qarang). Agar VI va V3 tiristorlar o‘chirilib, V2 va V4 tiristorlar ulanadigan bo‘lsa, u holda aktiv-induktiv yuklanishdan o'tayotgan tokning yo‘nalishi ulangan tiristorlarning o‘tkazuvchanligiga nisbatan teskari bo'ladi va bu tokni yo‘naltirish uchun VI—V4 tiristorlarga qarama-qarshi yo‘nalishda parallel VD1-VD4 diodlarulangandir.

Yuklanishdagi tok va kuchlanishning ishoralari teskari bo'lgan holda u yoki bu juft diodlar ochiladi. Shunda manbadan kclayotgan tok i_d ishorasini o‘zgartirib fkuchlanishga qarama-qarshi yoiialishda oqadi. Agar manba bir tomonli o'tkazuvchaniikka ega, ya’ni to‘g‘rilagich bo'lsa, u holda manbaga parallel kondensator ulanishi kerak, Invertordan tok manbaga qarab yo'nalganida kondensator zaryadlanadt va tok manbadan yo‘nalganida esa zaryadsizlanadi. Bu kondensatorning sig'imi, manba kuchlanishi pulsatsiya-

9. 
   rasm. Uch fazali KA1 chiqish kuchlanishini impuls kengligini о ‘zgartirib rosilash jarayonidagi tiristorlarning holatlari, liniya (a) va faza kuchlanishiari (b) о ‘zgarishlari diagrammalari.
   

si sczilarsiz darajada bolishini ta’minlashi uchun yetarli darajada qiymatga ega bolishi kerak.

KAI chiqish kuchlanishini impulsli boshqarish usulini tiristorlarning n‘tkazuvchanlik burchagi X = 180° bo'lgan hoi uchun ko‘rib chiqamiz.

Tiristorlarning o‘tkazuvchanlik burchagi \ =. 180° bo‘lganida birvaqtda nchta tiristor ishlaydi va bu holda kuchlanishning shakli yuklanishga deyarli bog‘liq boimaydi.

12. 
    a rasmdan ko‘rinib turibdiki, bir paytda uchta tiristoming ochilishirti va interval o‘tishi bilan yopilishini ta’minlaydigan impulslar OYoA vosita- sida amalga oshiriladi. Har bir tiristorning ochilib turish burchagi a ning rostlanishi natijasida chiqishdagi kuchlanish impulsi kengligi o'zgartiriladi.
    

Tok avtonom invertori to‘liq bo'lmagan boshqariluvchi yarimo‘t- kazgichlarda bajarilishi mumkin (3.13- a rasm). TA1 yuklanishga parallel ulangan kondensator С ning vazifasi, bir juft tiristor ulangan holatda bolganida ikkinchi juft tiristorning o'chiq holda bolishi uchun ularga boshqariluvchanlik xususiyatlarini tiklanish davri oralig‘ida manfiy kuchla­nish bilan to'siq hosil qilishdan iboratdir. Manbadan chiqayotgan tokning pulsatsiyasini kamaytirish maqsadida TAIning kirish qismiga yetarli dara­jada induktivlikka ega bo'lgan reaktor ulanadi. Agar kondensatorni ham yuklanishning bir qismi deb qaraydigan bo'lsak, yuklanish tokining shakli to‘g‘ri burchakli shaklda bo'ladi (3.13- b rasm). Yuklanishdagi kuchlanish shakli yuklanishning xarakteriga bog‘liqdir. lnvertorning kirish qismidagi


3.13- rasm. Bir fazali TAIning sxemasi (a) va uning kuchlanish va tok

diagrammasi (b).


V1-V3 V2-V4 V1-V3








kuchlanishning manfiy ishorali qismi vaqt oralig*ida tiristorlarning yopiq holatiga to‘g‘ri keladi.

Shunday qilib, KAIlarning asosiy afzalligi kuchlanishning yuklanishga bog‘liq emasligi, balki tiristorlar kommutatsiyasining tartibiga bog'liqligidan iborat. TAJlarda tiristorlar kommutatsiyasining tartibi tok shaklini belgilay- di, kuchlanishning shakli yuklanishning xarakteriga bogMiq bo'lganligi sa- babli invertorlarning chiqish tavsiflari 3.14- rasmda tasvirlanganidek bo* lib, KAIning tashqi tavsifi abssissa o‘qi l_yuk ga parallel boladi, ya’ni U_yuk = E (1- egri chiziq). TAIning tashqi tavsifi ning matematik ifodasi quyidagi ko‘rinishga ega:

и ^EId