|
Interferensiya (lotincha: interferens; mirfayz lot. inter - oʻzaro va ferens — koʻtarish, urilish) — toʻlqinlarning fazoda ustma-ust tushib qoʻshilgan holda bir-birini kuchaytirishi yoki susaytirishi. Tabiatidan qatʼi nazar hamma toʻlqinlar (akustik, yorugʻlik, elektr va b.)ga xos holat. Shuning uchun ham umumiy holda toʻlqinlar I.si, xususiy holda yorugʻlik I.si oʻrganiladi. Toʻlqin kogerent va bir xil qutblangan boʻlsa, toʻlqin I. hodisasi hosil boʻladi (qarang Kogerentlik, Kutblanuvchanlik). Bir xil chasto-tali bir xil qutblangan ikki garmonik toʻlqinlarning qoʻshilishi oddiy holatdagi toʻlqin I.siga misol boʻla oladi. Issiklik manbalaridan chiqqan kogerent boʻlmagan toʻlqinlar ham I.ni hosil qiladi. Mas, astronomik katta teleskoplarda yulduzlardan kelgan yorugʻliklar I.sini kuzatish mumkin - Bunga sabab, yulduzlardan tarqalayotgan yorugʻliq toʻlqinlari oʻz manbaidan uzoqlashgan sari, uning fazaviy kogerentlik darajasi R/r ga proporsional ravishda oshadi (R — yorugʻlik manbaigacha boʻlgan masofa, g — manba oʻlchami). Issiqlik manbalaridan chiqqan toʻlqinlar manbadan qancha uzoklashsa, ular shuncha yassi toʻlqinlarga yaqin boʻladi. Lekin yorugʻlik intensivligining susayishi h/R2 tarzda boʻlgani uchun ularning yorugʻlik I.sini qayd qilish juda sezgir teleskoplarni ta-qozo etadi[1]
- Difraksiya (lotincha: diffractus — „singan“ ) toʻlqinlarning harakat yoʻnalishida uchragan toʻsiqlarni aylanib oʻtishi difraksiyadir. Har qanday toʻlqin harakatiga tegishli, toʻlqin uzunligi toʻsiq oʻlchamiga teng yoki undan katta boʻlsa, difraksiya hodisasi roʻy beradi. Tovush, yorugʻlik nuri, rentgen nurlari, elektronlar, neytronlar tarqalganda difraksiya hodisasi kuzatiladi. Yorugʻlik difraksiyasi, Zarralar difraksiyasi, Radio-toʻlqinlar difraksiyasi, Toʻlqinlar difraksiyasi, Elektronlar difraksiyasi, Rentgen nurlar difraksiyalari hisoblanadi.
- Agar yorugʻlik yoʻliga ekran qoʻyilsa, uning orqasida soya sohasi paydo boʻladi. Tovushning yoʻlini toʻsish esa unchalik oson ish emas, uni devor orqasida turib ham eshitish mumkin. Toʻlqinning geometrik soya sohasiga kirib borishi difraksiya deyiladi. Toʻlqin uzunligi toʻsiqning oʻlchamlari bilan taqqoslanarli boʻlganida difraksiya namoyon boʻladi. Tovush toʻlqinlarining nisbatan uzunligi (ular metrlarda oʻlchanadi) tufayli, ular toʻsiq chetlaridan osongina aylanib oʻta oladi. Suvning sirtida ham toʻlqinlar difraksiyasini xuddi shu tarzda kuzatish mumkin. Toʻlqin uzunligi mikrometrning ham ulushli tartiblarida boʻlgan yorugʻlik difraksiyasini esa oddiy sharoitlarda kuzatish oson emas. Uzoq vaqt mobaynida yorugʻlik nurlari doimo toʻgʻri chiziq boʻylab tarqaladi deb hisoblanar edi.
- 1815-yilda farang muhandisi O. Fernel, Napaleonning Elba orolidan qaytib kelishi munosabati bilan, unga qarshi harakatlarda qatnashganligi uchun, majburiy isteʼfoga chiqarilgan va oʻzi tugʻilib oʻsgan qishlogʻi — Matyega joʻnab ketgan. Tabiatan qiziquvchan boʻlgan muhandis, oʻz vaqtini koʻp qismini optik tadqiqotlar oʻtkazishga sarflagan. U ingliz olimi Tomas Yungning yorugʻlik interferensiyasi haqidagi tajribalaridan xabardor boʻlib, ularni amalda takrorlashni maqsad qilib oldi. Biroq u, mazkur tajribalarda shunchaki takrorlash bilan cheklanib qolmay, balki oʻziga xos boʻlgan jiddiy sinchkovlik va mulohazalar evaziga boshqa bir katta ilmiy muvaffaqiyatga erishishga muyassar boʻldi. U oʻzi qayd etgan natijalarni, Farang Fanlar akademiyasining 1818-yildagi ilmiy ishlar tanloviga taqdim etdi.
- Fernelning tanlovga taqdim etgan ishini, oʻsha davrning eng obroʻli olimlaridan biri — Puasson boshchiligidagi hay’at koʻrib chiqqan. Fernel keltirgan dalillar va natijalar hamda matematik aniqlikka ega ajoyib nazariya hay’at aʼzolarining katta hayratiga sabab boʻladi. Biroq Puasson ushbu yangi nazariyani tekshirish orqali gʻalati bir paradoksga duch keladi. Tegishli hisoblashlarni bajargan Puasson, yorugʻlik manbai va ekran orasida turgan sharchaning maʼlum bir oʻlchami va vaziyatida sharcha orqasidagi ekranda soya oʻrnida yorugʻ dogʻ hosil boʻlishini aniqladi. Bunga asoslanib Puasson, Fernelga uning nazariyasi yaroqsiz ekanligini maʼlum qiladi. Fernel bu tajribani oʻzi qilib koʻrdi. Kutilmagan natija kuzatildi: haqiqatan ham sharcha orqasidagi ekranda yorugʻ dogʻ paydo boʻldi. Yorugʻlik difraksiyasiga oid bu tajriba yorugʻlikning toʻlqin tabiatiga ega ekanligini tan olinishiga asos boʻlib xizmat qildi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
