Elektromagnit induksiya

---

     

Elektromagnit 

induksiya 

Bajardi: HASANBOYEV ABDULLOH      

Tekshirdi: BABADJONOVA FERUZA 

                                                                                                                      

 

---

MAYKL FARADEY 

(1791-1867) 

Buyuk ingliz fizigi, elektromagnit hodisalar 

ta’limoti rivojlanishida juda katta rol 

o’ynagan. U elektromagnit induksiya 

hodisasini va elektroliz qonunlarini kashf  

qilgan. Faradey birinchi bo’lib elektr va 

magnit maydonlar tushunchalarini kiritgan. 

Elektr, magnit va yorug’lik hodisalar 

bog’liqligi haqidagi birinchi fikrlar Faradeyga 

taalluqli. Bular ichida elektromagnit 

induksiya hodisasi muhim amaliy ahamiyatga 

ega.       

---

Elektromagnit induksiya hodisasini ochilishi bilan 

bog‘liq bo‘lgan Faradey tajribalari

 

 

•

XIX asr boshlarida elektr toki magnit maydonini yuzaga keltirishi 

aniqlangach, olimlar aynan shu hodisa teskarisiga ham bo’lishi mumkinligini 

taxmin qilishgan edi. Ya’ni, magnit maydoni ham qandaydir tarzda, elektr toki 

yuzaga kelishiga sababchi bo’lishi keral edi. Bunday taxminni ilgari surgan va 

uni tekshirishga jiddiy kirishgan olimlardan biri – Maykl Faradey bo’lgan. 

Olimning yon daftarchasidagi 1822-yilga taalluqli yozuvda u o’zi uchun 

“magnetizmni elektr tokiga aylantirish” vazifasini qo’yganligi qayd etilgan. U 

o’zi uchun belgilab olgan mazkur vazifani uddalashiga deyarli o’n yil sarfladi.  

---

•

Bu ishni uddalash maqsadida Faradey bir necha yuz marta muvaffaqiyatsiz 

tajriba urinishlarni o’tkazgan. Lekin olim qa’tiyat bilan izlanishda davom etdi 

va hozirgi kunda biroz jo’n tuyuladigan, o’sha davr uchun g’oyat muhim 

bo’lgan bir qator sodda tajribalar ketma-ketligini o’ylab topdi. Buning uchun 

u, teshikkulcha shaklidagi temir g’altak tayyorlab, uning bir tarafiga, temi 

o’zakdan izolyatsiyalab qo’yilgan va bir-biriga nisbatan zich o’rab chiqilgan 

sim o’tkazgichni ulagan. Ushbu tarafdagi simning uzun uchlari kuchli elektr 

manbai vazifasini o’tab beruvchi batareykaga ulangan. Teshikkulcha 

shaklidagi g’altakning o’rtasiga temir o’zak o’rnatilgan. Faradey ushbu temir 

o’zak orqali, hosil bo’layotgan magnit maydonning kuch chiziqlarini 

“bo’ysundirish” va ularni g’altakning ichki tarafidagi simlarga uzatib berishni 

maqsad qilgan edi.    

---

•

Lekin Faradeyning bu boradagi sinovlarni ham dastlabki paytda kutilgan 

natijani bermagan. U tajribani bir necha marta qilib ko’rgan bo’lsa ham, 

birortasida glvanometr ko’rsatkichi joyidan qimirlab qo’ymadi. Ya’ni, magnit 

maydoni hosil bo’lgani bilan, konturda baribir hech qanaqa tok yuzaga 

kelmayotga edi. Hafsalasi pir bo’la yozgan Faradey bir kuni tasodifan bir 

narsani payqab qoldi: galvanometrning ko’rsatkichi  g’altakdagi simlarni 

batareykaga ulayotganida yoki uzatayotgan paytlarda keskin harakatlanib, yana 

bir zumda joyiga qaytib qolar ekan. Bu jarayonni kuzatgan olimning zehni 

ochildi: elktr toki faqatgina magnit maydoni o’zgargandagina yuzaga kelar 

ekan. Ya’ni, magnit maydonning vostasida temir o’zakli g’altak orqali elektr 

toki hosil qilish uchun magnit maydoni mavjudligininig o’zi yetarli emas, tok 

hosil bo’lishi uchun magnit maydonining o’zgarishi talab etiladi. Hozirda biz 

magnit maydonning o’zgarishi tufayli elektr toki hosil bo’lishi effektini