Elektrokimyoviy ruxlash sexini loyixalash va asosiy uskuna xisobi

ATROF MUXIT MUXOFAZASI
Ishlab chiqarish korxonalarining ko‘payishi, atrof muxitni ifloslanishiga va zaharlanishiga sabab bo‘lmoqda. Xozirgi vaqtda jaxon fan va texnika taraqqiyoti jadal rivojlanish munosabati bilan tabiiy zaxiralardan xo‘jalik maqsadlarida tobora ko‘proq foydalanildi. Bunday sharoitda inson tomonidan biosferaga ko‘rsatilayotgan ta’sirini tartibga solish ijtimoiy taraqqiyot bilan qulay tabiiy muxitni saqlab qolishning o‘zaro ta’sirini jamiyatning o‘zaro munosabatlarida uyg‘unlashtirish inson va tabiatning o‘zaro munosabatlarida erishish muammolari borgan sari dolzarb bo‘lib kelmoqda. Ekologik xavfsizlik jamiyatning bugungi va ertangi kun uchun muxim muammolar jumlasiga kiradi.
Taraqqiyotning xozirgi bosqichlarida inson bilan tabiatning o‘zaro ta’siriga oid bir qator muammolarni xal etish faqat bir mamlakat doirasida chegaralanib qola olmaydi. Ularni butun sayyoramiz birgalikda xal qilishi zarur.
Ekologik muammolar yer yuzasining hamma burchaklarida ham dolzarbdir. Faqat uning keskinlik darajasi dunyoning turli mamlakatlarida va mintaqalarida turlichadir.
Markaziy Osiyo mintaqalarida ekologik falokatning g‘oyasitda xavfli zonalarining biri vujudga kelgandir. Inson tabiatning xo‘jayini degan soxta sotsialistik mafkuraviy da’vo ayniqsa Markaziy Osiyo mintaqasida ko‘plab odamlar, bir qancha xalqlar va millatlar xayoti uchun fojeaga aylandi.
Markaziy Osiyoda o‘simlik va xayvonot dunyosining qirilib ketishiga, ularning genofondini yo‘q bo‘lib ketishiga olib keladi.
Bu jarayonlar O‘zbekistonni ham chetlab o‘tmadi. Bu yerda juda murakkab, havfli vaziyat yuzaga kelmoqda. Mustaqil O‘zbekistonda atrof-muhitni muxofaza qilish muammosini eng dolzarb muammolarning biri deb qaralib unga katta axamiyat berilmoqda. Bu xaqida Respublikamiz Konstitutsiyasida ham alohida ta’kidlab o‘tilgan. Ma’lumki, ishlab chiqarish korxonalari ko‘paygan sar ulardan chiqadigan chiqindilar turi va miqdori ham ko‘payib boradi. Shuning uchun ishlab chiqarish korxonalaridan chiqayotgan chiqindilar miqdorini kamaytirish va ularni qayta ishlash muxim axamiyatga egadir. Buning uchun korxonalarda gaz-chang chiqindilarini, oqova suvlarni tozalovchi turli xil moslamalar o‘rnatilmoqda, bu esa, atrof-muxitni zaxarlanishinigina kamaytirib qolmay, xom ashyoga bo‘lgan talabni oz bo‘lsada qondirishga, mineral resurslarni tejashga olib keladi.
O‘zbekistonda yerning cheklanganligi va uning sifat tarkibi pastligi bilan bog‘liq havf to‘xtovsiz ortib bormoqda. O‘zbekistonning ekologik xavfsizligi nuqtai nazaridan qaraganda, suv zaxiralarining keskin taqchilligi xamda ifloslanganligi katta tashvish tug‘dirmoqda.
Orol dengizining qurib borishi xavfi g‘oyat keskin muammo, aytish mumkinki, milliy kulfat bo‘lib qoldi. Kimyo sanoatiga tegishli bo‘lgan korxonalardan atmosfera havosiga ishlab chiqarishning turiga qarab organik va noorganik zaxarli moddalarni chiqarib tashlashmoqda.
O‘zbekiston Respublikasida “Atrof-muxitni muxofaza qilish” borasida qabul qilingan qaror va qonunlar quyidagilardan iborat:

1. 
   “Atrof muxitni muxofaza qilish” to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi qonuni 1992 y. 9 dekabr
   
2. 
   “O‘rmon “ to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi qonuni 1992 y.15 aprel
   
3. 
   “Suv va suvdan foydalanish” to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi qonuni 1993 y 6 mart
   
4. 
   “Atmosfera havosini muxofaza qilish” to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi qonuni 1996 y. 20 dekabr
   
5. 
   “O‘simlik dunyosini muxofaza qilish va foydalanish” to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi qonuni 1997 y 29 dekabr
   
6. 
   “Xayvonot dunyosini muxofaza qilish va foydalanish” to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi qonuni 1997 y 26 dekabr
   
7. 
   “Ekologik ekspertiza” to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi qonuni 2000y 6 iyun
   
8. 
   “Chiqindilar” to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi qonuni 2002y 5 aprel
   

Ushbu qonunlarda tabiatni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va aholining ekologik xavfsizligini ta’minlash bilan bog‘liq ijtimoiy munosabatlarning maqsadi, vazifasi, obekt va subektlari, tabiiy resurslarning huquqiy holati, ushbu sohada yuridik va jismoniy shaxslarning huquqlari, majburiyatlari, erkinliklari, kafolatlari va vakolatlari, tabiiy resurslardan foydalanish va ularni muhofaza qilish tartibi, muddati va talablari, ekologik qonunchilik talablarini buzganlik uchun yuridik javobgarlik chora-tadbirlari kabi ekologik-huquqiy qoida talablari belgilangandir.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari va Vazirlar Mahkamasining qarorlari amaldagi qonun hujjatlari asosida qabul qilinib, atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurlardan oqilona foydalanish, ekologik xavfsizlikni ta’minlash bilan bog‘liq qoida-talablarni belgilaydi va begilangan doirada umum majburiy ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun ham yuqorida ta’kidlangan O‘zbekiston Respublikasining qonunlarini ijrosini nazorat qilishni ta’minlash uchun O‘zbekistonda mavjud ekologik harakat a’zolaridan 15 nafari Oliy Majlisga deputat etib saylangandir.
Zaxapli moddalapning inconga, xayvonlap va o‘simliklapga eng minimal tat’cipini aniklash ychyn 200 xil modda ychyn chegapaviy mymkin bo‘lgan miqdor (ChMM) ishlab chikilgan.
ChMM acocan quyidagi ko‘pcatkichlap acocida ishlab chiqilgan:
1. U yoki by moddaning chegapaviy mymkin bo‘lgan miqdori deb yning shynday miqdorini tanlab olinadiki, shy miqdordagi xap kanday modda inconga ta’cip ko‘pcatganda yning ish kobiliyatini kamaytipmaydi va calomatligi, kayfiyatiga xech kanday ta’cip ko‘pcatmaydi.
2. Zahapli moddalapga moclashish noxysh xicoblanib, ypganilaetgan miqdorning mymkin emacligining icboti xicoblanadi.
3. Zaxapli moddalapning o‘simliklapga, iqlimga, atmocfepa havocining tiniqligiga va aholining yashash shapoitlapiga noxysh ta’cip ko‘pcataetgan miqdorini mymkin bo‘lmagan miqdor deb belgilancin.
Xap bip modda ychyn tegishli ChMM kabyl qilingandip.
Atmocfepa havocini zaxapli gazlapdan tozalash jarayoni acocan gazlapni cyyuqlik va qattiq jicm chegapa ciptlapida bopyvchi kimieviy yzgapishlap xicobiga olib bopiladi. Zaxapli gaz moddalapning fizik-kimieviy xoccalapi, ylapni ajpatib olinish shapoitlapiga binoan ylapni tozalash ychyn akcapiyat hollapda quyidagi ycyllap qo‘llaniladi:
1. Adcopbsiya
2. Abcopbsiya
3. Katalitik
4. Tepmik
Kimyo canoatida cyv-xom ashyo, epityvchi, peaksion myhit, ekctpagent, abcopbent cifatida, moddalap, yckynalapni covitish va icitishda, tayyop maxcylotlapni va yckynalapni yuvishda ishlatiladi. Texnologik japayon lapda ishlatilgan cyv typli xil moddalap bilan ifloclanadi. Macalan, minepal o‘g‘itlapni ishlab chiqarishdagi oqova cyvlap kislota, ishqor va tyzlap bilan ifloclanadi: neftni qayta ishlash kopxonalapning cyvlapini neft maxcylotlapi, yog, moy, fenol, cipt-aktiv moddalap bilan ifloclangandip; plactmacca byyumlapini ishlab chiqarish kopxonalapining cyvlapi tapkibida monomeplap, yuqopi-molekylyap bipikmalap, cakich va x.k. moddalap bop.
Oqova cyvlapning ifloclik dapajaci qyyidagi ko‘pcatgichlap opkali aniklanadi:
1) opgonaleptik ko‘pcatgichlap (pangi, xidi, mazaci,tiniqligi va x.k.)
2) fizik kimyoviy ko‘pcatgichlap (pH, tempepatypa, elektpoytkazyvchanlik, cyvning qattiqligi, kyvishkokligi, zichligi, cipt tapangligi va x.k.)
3) epigan opganik va anopganik moddalapning miqdori, kiclopodning kimyoviy (XPK) va biokimyoviy (BPK) capflanishi
4) kolloid, mayda va yipik dicpepcli zappachalapning miqdori.
Oqova cyvlapning bip necha cinflanishi mavjyddip. Ifloc cyvlapning bip necha cinflanishi mavjyddip. ifloc cyvlapning effektiv tozalash cxemacini tanlab olish ychyn eng kylay bo‘lgan cinflanish - by L.A.Kylckiy cinflanishidip. Ushby cinflanishga binoan cyvlap 4 gypyhga bylinadi :
1 gypyh - cyvda epimaydigan yipik dicpepcli zappachalap bilan ifloclangan cyvlap, zappachalap kattaligi l0^-3-10^-7m
2 gypyh - cyvda epimaydigan mayda dicpepcli va kolloid zappachalap bilan ifloclangan cyvlap , zappachalap kattaligi l0^-7 - 10^-9m.
3 gypyh - cyvda epigan opganik moddalap bilan cyvlap
4 gypyh cyvda epigan anopganik moddalap bilan ifloclangan cyvlap (kiclota, ishqor, tyzlap).

Men loyixalashtirayotgan rux bilan elektroqoplama qilganimizda H2SO4 kislota bilan yog’sizlantirganimizda H2SO4 kislata suyuq chiqindi chiqadi bu chiqindini kerakli korxonaga qaytadan texnologik jarayonga kiritiladi.

Shunday qilib, bizning korxonada atrof muhitga hech qanday chiqindi tashlanmaydi.

Suv bilan ta'minlash manbasi	Suvdan foydalanish me'yori m^3/soat		Aylanma harakatdagi suvning hajmi, m^3/soat	Toza suvni tejash, %
	Loyiha buyicha	Aslida
1	2	3	4	5
Korxonaning qudug'i	2	1.8	1.3	72%

Suvdan xo`jalik maishiy maqsadlarda foidalanamiz.
Korxonaning (sex, bo’limning ) suv bilan taminlanishi 15- jadval
Oqova suvlar va ularni tozalash 16-jadval

Oqova suvlarning turlari	Oqova suvning hajmi, m^3/soat		Ifloslanti ruvchilar tarkibi, g/l	Tozalash usullari	Tozalagich moslamalar va jihozlar	Tozalangan suvni ishlatish yo’llari
	Tozalana yotgan	Tashlab yuborila yotgan
1	2	3	4	5	6	7
Xo`jalik Maishiy sanoat suvlari	1,8	0,5	Mexanik aralashmalar Sirt faol moddalar	filtrlash biologic	Mexanik filtrlash aerotexnik	Qaytadan korxonada foidalaniladi.

Biz loyixalayotgan bo‘limimizda rux bilan elektroqoplama qilganimizda H₂SO₄ kislota bilan yog’sizlantirganimizda H₂SO₄ kislata suyuq chiqindi chiqadi bu chiqindini kerakli korxonaga qaytadan texnologik jarayonga kiritiladi.

XULOSA
Men ushbu bitiruv ishimdan o‘zim uchun shularni bilib oldimki, Bir yilda dunyoda 5-7 mln.t. rux ishlab chiqariladi. Zavodlarning ishlab chiqish imkoniyati 75-85% larga foydalaniladi. Yurtimizda rux qoplamalar olish bo‘yicha “Toshkent Metallurgiya Zavodi” ishga tushirilgan bo‘lib yillik 200 ming tonna ruxlangan va 300 ming tonna polimerlangan maxsulot ishlab chiqarish quvvatiga ega. Rux elektrolizni sexlari uchta asosiy bo‘limlardan iborat: tok berish, elektroliz va katodli ruxni qayta eritish. Vannalar bir ba­landlikda o ‘rnatiladi.
Elektroliz sexini asosiy dastgoxi anod va katodli vanna, tok o ‘tkazuvchi shishalar, elektrolitni quyish va chiqarish moslamalari va uni sovutish. Vanna temir betondan tayyorlanib uni ichki o ‘lchamlari: uzunligi 1,5 - 3,9 m; enligi 0,8 - 0,9 m; chuqurligi 1,0 - 1,4 m. Vannani ichki sirti vilinlast bilan tayyorlangan.
Vannadagi katod va anodlarning soni vannani o‘lchami va elektrodlar masofaga bog‘liqdir. Ko‘p zavodlarda bir xil elektrodlar aro masofa70 - 80 mm. Bu masofani kamaytirish qo‘shimcha elektrodlar joylashtirishga imkon yaratadi. Bu tadbir tok zichligi o‘zgarmagan holda unumdorlikni oshirishi mumkin. Faqat elektrodlarni o‘ta yaqin­lashtirish katod va anodlarda qisqa tutashuv bo‘limiga olib kelishi mumkin.
Katodlarni A1 markali alyuminiydan tayyorlanadi. Uni eni 4-5 mm. Dendrit hosil bo‘lishini kamaytirish maqsadida katod, anodga nisbatdan, 20 - 25 mm ga enliroq va uzunroq qilinadi. Katodlarni chekkalariga rux o‘tirmasligi uchun unga rezinali planka kiydiriladi. Anodni ko‘pchilik zavodlarda 1 % kumushni bor, qo‘rg‘oshin eritma­sidan yasaladi. Termal diffuziya usuli bilan galvanizlangan uskuna oltingugurt o‘z ichiga olgan moddalar (masalan, H₂S) ishtirokida 550 °C gacha bo ‘lgan haroratda pasaytirish atmosferasida chidamli. Issiqlik diffuziyali galvanizatsiya usulining kamchiliklari quyidagilardan iborat: bu maqsadda ishlatiladigan uskunalarning katta va murakkabligi, jarayonning uzoq davomiyligi, unumdorligi pastligi va diffuzion rux qoplamasida dekorativ xususiyatlarning yo‘qligi (kulrang tonnalar, porlashning yo‘qligi) . Aylanmoq va sovutish sistemasini tanlash elektroliz tarkibiga bog ‘liq. Tok zichligi 400-550 A/m² atrofida bo‘lsa bir karra aylan­moq yetarlidir. Bunda elektroddaa jralib chiqayotgan gaz eritmani qo‘shimcha aralashtiradi.