Elektroakustika

bo‘ylama 
tebranishlarga 
ega, ya’ni muhit zarrachalari to‘lqin tarqalishi yo‘nalishi 
bo‘ylab harakatlanadi. Qattiq jismlarda esa, bo‘ylama tebranishlardan 
tashqari 
ko‘ndalang tebranishlar
ham sodir bo‘ladi ya’ni, muhit 

---

44 
zarrachalari to‘lqin tarqalishi chizig‘iga perpendikulyar harakatlanadi. 
Tovush to‘lqinlarining tarqalish yo‘nalishi 
tovush nuri
, bir xil fazali 
yonma - yon zarrachalarni birlashtiruvchi sirt 
to‘lqin fronti
deb ataladi. 
Odatda, to‘lqin fronti tovush nuriga perpendikulyar. Umumiy holda 
to‘lqin fronti murakkab shaklga ega, ammo amaliyotda to‘lqin frontlari: 
yassi, sharsimon va silindrik shaklga
ega bo‘ladi. 
Tovush to‘lqinlari 
tovush tezligi
deb ataluvchi malum bir tezlikda 
tarqaladi. 
Agarda T tebranish davri, s tovush tezligi va f tovush chastotasi 
bo‘lsa, unda to‘lqin uzunligi 
м
,
f
c
cT



(2.2) 
Aloqa va eshittirishda qo‘llaniladigan tovush tebranishlari chastotasi 
16÷20.000 Gs oralig‘ida yotadi. 
Bosim 
deb, birlik yuzaga ta’sir 
etayotgan kuchga aytiladi. 
Bosim r
bilan belgilanadi va o‘lchov birligi 
N/m
2
yoki Pa. 
Па
,
S
F
p

(2.3) 
bunda G‘ -jismga ta’sir etayotgan kuch; S - kuch ta’sir etayotgan 
yuza. 
Tovush bosimi
deb maydonning ma’lum nuqtasidagi oniy 
yig‘indi va atmosfera bosimlarining ayirmasiga aytiladi. 
r(t) = p
Σ 
- p
0
(2.4) 
bunda r(t)-tovush bosimi; r
Σ
(t) - maydonning ma’lum nuqtasidagi 
oniy yig‘indi bosim; r
0
-atmosfera bosimi. 
Muhit zarrachalari zichlashgan joyda r
Σ
(t) atmosfera bosimidan 
katta va ishorasi musbat, siyraklashgan joyda esa, atmosfera bosimidan 
kichik va ishorasi manfiy. 
Akustikada odatda amplitudasi 100 Pa dan oshmaydigan bosim 
bilan ish ko‘riladi. Agarda atmosfera bosimi 1,01×10
5
Pa ligini inobatga 
olsak, tovush bosimi qanchalik kichik ekanligiga iqror bo‘lamiz. 
Texnik hisoblarda tovush bosimining amplituda qiymati emas, balki 
effektiv qiymati inobatga olinadi. 
Tebranma tezlik
, zarrachalarning muvozanat holatiga nisbatan 
siljish tezligidir. Bu kattalikni tovush tezligi bilan adashtirish kerak 
emas. 
Tovush tezligi
- bu manbaga yaqin bo‘lgan muhit zarrachalari 
qo‘zg‘alishining manbadan uzoqdagi zarrachalarga tarqalish tezligi. 
Bunda energiyaning bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga ko‘chishi amalga 
oshadi. 

---

45 
Agarda muhit zarrachalarining qo‘zg‘almas nuqtaga nisbatan oniy 
siljishi 
t
j
m
e
X
x



bo‘lsa, unda tebranma tezlik 
,
x
j
e
X
j
dt
dx
V
t
j
m






