Elektroakustika

6.7. To‘g‘ridan-to‘g‘ri nurlatuvchi radiokarnaylarning chastota 
diapazonini kengaytirish usullari 
 
Pastki chastotalar oblasti
. Yuqorida aytib o‘tilganidek, pastki 
chastotalarda bo‘ladigan buzilishlarning asosiy sababi akustik qisqa 
tutashuv. U bilan kurashish maqsadida radiokarnaylar turlicha akustik 
jihozlanadi. Ulardan ayrimlarini ko‘rib chiqamiz. 
Akustik ekran
. Bu turdagi akustik jihozlash ma’lum o‘lchamdagi 
shit bo‘lib, unga nurlatuvchi kallak o‘rnatilgan (6.18-rasm). Bunday 
ekranning qo‘llanilish g‘oyasi shundaki, uning yordamida teskari to‘lqin 
yo‘li ∆g shunday oshirish kerakki, birinchi tebranish (ƒ
1 
chastota, 6.4-
rasm) ishchi diapazonning pastki chastotasi ƒ
p
da bo‘lsin. Shunda 6.20 - 
rasmda keltirilgan chastota tavsifi grafigi (1 egri chiziq), past chastotalar 
tomon chapga siljib ƒ
p
va ƒ
1
mos tushadi. 
6.19-rasm. Nurlatuvchi kallak ekranga joylashtirilgan 

---

174 
6.20-rasm. Nurlatuvchi kallakning chastota tavsiflari: 
1- ekransiz; 2- kallak simmetrik ekranda;3-kallak nosimmetrik 
ekranda 
Aytaylik, 50 Gs chastotani samarali nurlatish uchun dumaloq ekran 
radiusi R
e
=λ/4=6,8/4=1,7 m teng bo‘lishi kerak. Tabiiyki bunday 
o‘lcham o‘ta noqulay. Shuning uchun, kichik o‘lchamli ekranlar 
qo‘llaniladi. Ekranlarning o‘lchamini kichraytirish maqsadida uning 
orqasi ochiq quti sifatida bajariladi 6.21-rasm. Bunday ekranlarga 
televizor va radioqabulqilgich qutilari kiradi. 
6.21-rasm. Radiokarnay simmetrik ekranda 
 
Fazainvertor.
Pastki chastotalarda - radiokarnay sezgirligini 
fazainvertor yordamida oshirish mumkin. Fazainvertor 6.22- rasm, 
maxsus o‘lchamli quti 1 bo‘lib, unga radiokarnay 2 o‘rnatilgan, qutining 
old tomonida radiokarnay yuzasiga teng teshik 3 bor, nurlatgichning 
orqa tomonga nurlatayotgan to‘lqinlari tashqariga shu teshikdan chiqadi. 
Qutining hajmi va teshigi parallel ulangan quti egiluvchanligi S
q
, 
massasi m
f
va qarshilik r
f
iborat rezonatorni tashkil etadi, 6.23a - rasm. 

---

175 
6.22- rasm. El. dinamik radiokarnay fazainvertorda: 1- quti; 2- 
radiokarnay; 3- invertor tirqishi; 4-tovush so‘ndiruvchi materiallardan 
ichki qoplama; 5-to‘siqlar. 
m
f
- tashqi muhit bilan birgalikda tebranayotgan quti teshigidagi 
havo massasi, g
f 
- aktiv qarshilik, bu qarshilik quti ichidagi havo 
massasini, quti teshigi devorlariga ishqalanish va nurlanish qarshiligini 
o‘z ichiga oladi. 
Qutining ichki devorlari so‘ndiruvchi materiallar bilan qoplanadi. 
Radiokarnay old nurlanish fazasini fazainvertori tirqishidan chiqayotgan 
nurlatish fazasiga moslash maqsadida quti devorlariga maxsus to‘siqlar 
o‘rnatiladi. Bunday rezonator chastotasini qo‘zg‘aluvchi tizimning 
mexanik rezonans chastotasi ω
m
teng tanlaydilar. Natijada, ikkita ketma 
- ket rezonansli (m
d
+m
kir
); C
1
,
2
 
(r
1
,
2
+
R
nur
) va
parallel S
q
,m
f
,r
f 
elementlardan iborat mexanik rezonans tizimiga ega bo‘lamiz (6.22a-
rasm). 
6.22b-rasmda radiokarnay elektr kirish qismiga keltirilgan 
ekvivalent sxema ko‘rsatilgan. Bu sxemani 6.12b - rasm bilan 
solishtirganda qo‘shimcha L
"=
B
2
ℓ
2
C
q
, 
S"=m
f
/V
2
ℓ
2
va R"
f
=V
2
ℓ
2
/g
f
, 
zvenolar paydo bo‘lganligini ko‘ramiz. 6.23 - rasmda fazainvertorisiz va 
fazainvertoridagi elektrodinamik radiokarnayning to‘la kirish qarshiligi 
modulining chastota tavsiflari keltirilgan. 

---

176 
6.23- rasm. Fazainvertordagi radiokarnayning kirish qarshiligi 
o‘xshashlik sxemalari: a) elektromexanik sxemasi; b) elektr-ekvivalent 
sxemasi 
Radiokarnay fazainvertoriga joylashtirilganda, uning to‘la kirish 
qarshiligi modulining chastota tavsifi ikki urkachli egri chiziq 
ko‘rinishida bo‘ladi, ya’ni radiokarnay mexanik chastota rezonansidan 
pastda ƒ
1
va undan yuqori ƒ
el.mex
chastotalarda ikkita cho‘qqi hosil 
bo‘ladi. 
Shuning uchun radiokarnay kirish qarshiligi mexanik rezonansida 
cho‘kma va undan past va yuqori chastotalarda esa, ikkita cho‘qqi paydo 
bo‘ladi, 6.24-rasmdagi 2 egri chiziq. 
Pastki ƒ
1
< ƒ
mex
rezonans qo‘zg‘aluvchi tizimning S
1,2
egiluvchanligi 
va m
f
massasi bilan, yuqori ƒ 
el.mex
> ƒ
mex
-
 
esa, qo‘zg‘aluvchi tizimning 
barcha massasi m va qutidagi havo egiluvchanligi S
q
bilan aniqlanadi. 
Rezonansning ƒ
1
chastotada paydo bo‘lishi uzatish diapazoni pastki 

---

177 
chegarasini bir muncha kengaytiradi. Bundan tashqari, ƒ
el.mex
rezonans 
chastotada quti teshigidagi tebranish fazasi quti yuzasidagi diffuzor 
tebranishi fazasi bilan mos bo‘ladi, ya’ni invertor fazani 180° buradi, 
diffuzorning old va orqa tomonlaridagi nurlanuvchi to‘lqin fazalari 180° 
farqlanadi. 
6.24 - rasm. Radiokarnayning to‘la kirish qarshiligi modulining 
chastota tavsifi: 1 fazainvertorisiz; 2- fazainvertorda 
Buning natijasida diffuzorning orqa tomonga nurlanishi old nurlanishga 
qo‘shiladi. Mexanik chastota rezonansida invertor fazani faqat 90° 
buradi, shuning uchun orqa tomonga nurlanish energiyasi old tomon 
nurlanishiga ozroq qo‘shiladi, ƒ
1
chastotada esa umuman qo‘shilmaydi. 
Shuning uchun