Elektr zaryadlarning o’zaro ta’sir qonuni. Kulon qonuni. Nuqtaviy zaryad haqida tushuncha. Zaryadlarning xalqaro (si) va sgs birliklar sistemasidagi birliklari. Zaryadlarning chiziqiy, hajmiy va sirtiy zichliklari. Reja

            (4.1) 
Bu  elektr  maydon  kuchlanganligi 
E
  hisoblash  formulasi  quyidagiga  teng 
bo‟ladi. 
 
 
 
 
 
   
 
 
 
            (4.2) 
Bizga  ma‟lumki  to‟la  qutblanish  vektori  quyidagi  formulalar  orqali 
ifodalaniladi. 
 
     
= P S d    (4.3) 
 
     
= 
 
 
 
S d 
        (4.4) 
Bu (4.3) va (4.4) formulalardan P =
  
 
 ligi kelib chiqadi. Endi biz (4.1) 
ifodagi E
‟ 
o‟rniga (4.2) tenglikni o‟rniga quyamiz. 
   E 
=
  
 
 
 
 
 
 
 
4
   
   
(4.5) 
 
Bu yerda P=
  
 
E tenglikdan kelib chiqib o‟rniga qo‟yib quyidagi ifoda kelib 
chiqadi. 
                                               E =
  
 
-
 
 
 
 
 
      
 
 
E   (4.6) 
 
  
= E (1+
 
 
4
   
)   (4.7) 
(4.7) formulani ikkala tomonini E ga bo‟lib yuborsak quyidagi formula kelib 
chiqadi.  
1+
 
 
4
   
=
 
 
 
 
 
         (4.8) 
Slaydni 12-betida berilgan formuladan foydalanib
 quyidagi formulani 
yozishimiz mumkin. 
                                             
  
=
 
 
 
 
                      (4.9) 
 
  
= 1+4
   
 
 
 
 
(4.10) 

---

(4.10)  ifoda  dielektrik  singdiruvchanlik  va  dielektrik  qabul  qiluvchanlik 
orasidadi  bog‟lanishni  ifodalaydi.  Bu  yerda 
 
-dielektrik  singdiruvchanlik  va 
   
dielektrik qabul qiluvchanlik. 
SI:
   
= 
     
  
 
SGS: 
  
=1+4
  
   
 
 
   
=4
  
   
. 
5.
 
Segnetoelektriklar. 
Segnetoelektriklar  deb  bir  qator  ajoyib  dielektrik  xossalarga  ega  bo‟lgan  va 
birinchi navbatda, hatto tashqi muhit bo‟lmaganda 
ham  vujudga  keladigan  o‟z-o‟zida  elektr 
qutblanish  xususiyatiga  ega  bo‟lgan  kristall 
moddalarga  aytiladi.  Birinchi  marta  bu  xossalarni 
fizik  olimlar  I.V.Kurchatov  va  P.P.Kobeko  signet 
tuzi 
(NaK
 
 
 
 
 
 
*4
 
 
O) 
kristallarini 
tekshirayotganda 
aniqlagan 
edilar. 
Shundan, 
mazkur  sinf  dielektriklar  uchun  segnetoelektriklar 
nomi  kelib  chiqqan.  Segnetoelektriklar  o‟z 
dielektrik xossalarining anizotropiyasi bilan harakterlanadi. Segnetoelektriklarning 
kristall  tuzilishi  shundayki,  ularning  dipol  elektr  momentlarining  tartibli 
orientirlanishiga olib keladi va dielektrikning o‟z-o‟zidan qutblanishi deb ataluvchi 
hodisa  yuz  beradi.  Mana  shuning  o‟zi  segnetoelektriklarning  boshqa 
dielektriklardan  farq  qiluvchi  asosiy  xossasidir.  Segnetoelektriklarning  elektr 
maydondagi  xossalari  ferromagnetiklarning  magnit  maydoni  xossalariga 
o‟xshashdir.  Shu  sababga  ko‟ra  segnetoelektriklar  ba‟zan  ferroelektriklar    deb 
ataladi. Segnetoelektriklarga biz signet  tuzini  misol qilib keltirishimiz  mumkin(5-
rasm).  Segnet  tuzining  birinchi  xossasi  shundaki,  biror  temperatura  intervalida 
uning dielektrik singdiruvchanligi juda katta bo‟lib,  
qiymati  10000  ga  yaqin  bo‟ladi.  Segnet  tuzining  ikkinchi  muhim  xossasi 
elektr siljishining maydon kuchlanganligiga bog‟ligini tadqiq qilishda qayd qiladi. 
Uchinchi  xossasi  shundan  iboratki,  signet    tuzida  elektr  siljishining  qiymati  faqat 

---

maydon  kuchlanganligining  qiymati  bilan  emas  balki  qutblanishning  oldingi 
holatlariga qaraydi. 
Segnetoelektr  xossalar  temperaturaga  kuchli  bog‟liq.  Temperatura  biror 
 
 
  
qiymatidan ortganda segnetoelektrik xossalari yuqoladi va segnetoelektriklar oddiy 
dielektiriklarga  aylanadi.  Bu  temperaturani  Kyuri  sharafiga  Kyuri  temperaturasi 
yoki  Kyuri  nuqtasi  deyiladi.  Segnetoelektriklar  muhum  amaliy  ahamiyatga 
ega.segnetoelektriklar  asosida  murakkab  dielektriklar  tayyorlanib  va  ularga  turli 
aralashmalar qo‟shib,sig‟imi katta,o‟lchamlari kichik bo‟lgan kondensatorlar olish 
va ularga yuqori sifat berish mumkin. 
                                                                             Slaydning 15- betiga qarang 
Xulosa. 
Ko‟pchilik  dielektriklar  keying  davrgacha  asosan  elektroizolyatsion 
materialar  sifatida  ishlatib  kelinardi.  Ammo  ,  dielektriklar  qo‟llanadigan  sohalar 
kengayib  bordi,  ular  xilma–xil  vazifalarni  o‟taydigan  bo‟ldi.  Dielektriklarning 
kondensatorlarda ishlatilishi ma‟lum, elektr toki o‟tkazgichlarini elektr energiyani 
behuda  isrof  bo‟lishiga  yo‟l  qo‟ymaydigan  dielektrik  qatlamlar  bilan  o‟ralishini 
ham  bilamiz.    Dielektriklar  yarimo‟tkazgichlar  elektronikasida  muhim  o‟rin 
egallaydi.  Ular  integral  mikrosxemalar    elementlari  sifatida,  yarimo‟tkazgich 
asboblarning saqlagich sirtiy qoplamalari ko‟rinishida ishlatiladi, metal- dielektrik 
yarim o‟tkazgich tranzistorlar tarkibiga kiradi. 
Dielektriklarni  belgilovchi  xususiyatlardan  biri  –  ulardagi  zaryadlarning 
qutblanish  jarayonlaridir.  Qutblanishning  orientatsion  elektron  va  ionli  qutblanish 
mexanizmlari dielektriklar fizik xususiyatlarini asosini tashkil etadi. 
Nazorat savollari 
1. Dielektriklarning elektr maydonida qutblanish mexanizmlarini tushuntiring. 
2. Qutbli dielektik qanday dielektrik? Ularga misollar keltiriting. 
3. Qutbsiz dielektriklar qanday dielektrik? Ularga misollar keltiring. 
4. Qutblanish vektori deganda nimani tushunasiz ? 
5. Muhitning dielektrik singdiruvchanligi nima? 
6. Muhitning dielektrik qabul qiluvchanligi nima? 

---

7.  Muhitning  dielektrik  singdiruvchanligi  va  muhitning  dielektrik  qabul 
qiluvchanligi orasidagi munosabatni keltirib chiqaring . 
8. Segnetoelektiklar va ularning amaliy ahamiyatini tushuntirib bering. 
Foydalanilgan adabiyotlar 
1.
 
С. Г. Калашиков. Ўқув қўлланма. Тошкент. 1979., 5- боб. 38§-52§                                                                                                                
2.
 
Д.  В.  Сивухин.  Обший  курс  физика.  Т-3.,  2004.  ,  гл.3,