Elektr zaryadlarning o’zaro ta’sir qonuni. Kulon qonuni. Nuqtaviy zaryad haqida tushuncha. Zaryadlarning xalqaro (si) va sgs birliklar sistemasidagi birliklari. Zaryadlarning chiziqiy, hajmiy va sirtiy zichliklari. Reja

§2.2-2.6. 
3. Д.В.Сивухин.Общийкурсфизики. т-3,2004,гл.1, §26,28. 
4.А.Н.Матвеев.Курсфизики.Электричествоимагнетизм.Москва.1983
 

---

7-8-mavzular 
MAVZU: DIELEKTRIKLAR  ELEKTR  MAYDONIDA .  
DIELEKTRIKLARNING  QUTBLANISHI . QUTBLANISH  VEKTORI. 
MUHIDNING DIELEKTRIK  SINDIRUVCHANLIGI  VA  QABUL 
QILUVCHANLIGI   
Reja: 
1.Dielektriklar va ularning turlari. 
2.Dielektriklarning qutblanish jarayoni. 
3.Qutblanish vektori. 
4.Muhitning dielektrik singdiruvchanligi va qabul qiluvchanligi. 
5.Segnetoelektriklar. 
1.
 
Dielektriklarning turlari 
         Dielektriklar–amalda elektr tokini o‟tkazmaydigan moddalarga aytiladi. 
Dielektrik so‟zi  yunoncha  “dia‟‟-orqali va  inglizcha  “elektrik”-  elektr so‟zlaridan 
tuzilgan. 
“Dielektrik”  atamasini  Faradey  elektr  maydon  kiradigan  moddalarni  atash 
uchun  kiritgan.  Dielektriklar  elektr  tokini  yomon  o‟tkazadi.  Ionlanmagan  barcha 
gazlar, bazi bir suyuqliklar va qattiq jismlar dielektriklar bo‟ladi. 
Metallarning  solishtirma  elektr  o‟tkazuvchanligi  ρ=10
8
  -10
6
  Om
-1
  m
-1
 
tartibida, dielektriklarniki esa 10
-10
-10
-15
 Om
-1
 m
-1
 tartibida  bo‟ladi. Bu  tafovutni 
klassik  fizika  metallarda  erkin  elektronlar  bo‟ladi,  dielektriklarda  esa  barcha 
elektronlar  bog‟langan  bo‟lib,  ularni  elektr  maydon  o‟z  atomlaridan  ajratib 
ololmaydi, balki biroz siljitadi deb tushuntirar edi. Qattiq jismlarning kvant fizikasi 
elektronlar  energiya  zonalarining  turlicha  to‟ldirilganligidan  qattiq  jismlarning 
elektr, optik va boshqa ko‟p xossalari kelib chiqishligini tushuntirib bera oldi. 
Xususan  dielektriklarda  valent  zonalar  to‟la  to‟ldirilgan  bo‟lib,  ularning 
yuqorisidagi  bo‟sh  zona  to‟ldirilgan  zonadan  ancha  yuqorida  joylashgan,  to‟la 
to‟ldirilgan zona elektronlari elektr o‟tkazuvchanlikda qatnasha olmaydi, ularning 
bo‟sh  zonaga o‟tib olib, o‟tkazuvchanlikda  qatnasha olishi uchun  yengib  o‟tilishi 
zarur bo‟lgan  energetik  to‟siq  (taqiqlangan  zona  kengligi)  ancha  katta,  bunday 

---

o‟tish    imkoniyati,    odatda    juda    kichik,    shuning    uchun    dielektriklar    elektr  
tokini  deyarli  o‟tkazmaydi.  Ularda  elektr  maydon  elektronlar  zichligini  qayta 
taqsimlaydi  (atom  va  molekulalar  ichida  elektronlarni  siljitadi)  -  qutblanish 
hodisasini yuzaga keltiradi. 
Zonalar nazariyasiga  asosan, dielektriklar  bilan  yarimo‟tkazgichlar orasidagi 
farq  yuqorigi  to‟ldirilgan  zona  bilan  bo‟sh  zona  orasidagi  taqiqlangan  zona 
kengligining  har  xil  bo‟lishligidan  iborat.  Yarimo‟tkazgichlarda  Eg<3eV, 
dielektriklarda Eg>3eV deb shartli xisoblanadi(1-rasm).  
Dielektriklarda zaryadlarning erkin ko‟chishi  mumkin bo‟lmaganligi tufayli 
uning ichkarisiga yetarlicha kuchli tashqi elektr maydonlar kira oladi.  
Bunda  kristall  panjarasining  davriy  elektr  maydoniga  qo‟shimcha  (tashqi) 
maydon  qo‟shilganda  uchta  muhim  holat  dielektrikning  ichki  tuzilishining 
(elektronlar  va  ionlar  vaziyatlarining)  o‟zgarishini  aniqlash  imkonini  berishi 
mumkin.  
Agar  dielektrik  namunasini  statik  elektr  maydonga  (masalan,  kondensator 
plastinalari  orasidagi    maydonga)  joylashtirilsa(2-rasm),  kristallning  statik 
dielektrik  singdiruvchanligi  ε
0
  ni  aniqlab,  kristallning  ichki  tuzilishi  o‟zgarishi 
haqida muhim ma„lumot olish mumkin. ε
0
 ni mikroskopik nazariya hisoblaydi.  
dieleketriklarning turlari: 

---

1-tur  dielektriklar  bular  qutbsiz  molekulalardan    dielektrik  elektr  maydoniga 
kiritilmaganda  E=0  dipol  momentiga  ega  bo‟lamaydi  ya‟ni  molekulasi  tashkil 
etgan yadro va yadro atrofidagi elektronlarning markazlari ustma –ust tushadi. 
2-tur dielektriklar bular molekulalari assimetrik joylashgan moddalardir.