Elektr zanjirlari

21-MAVZU: ELEKTR ZANJIRLARI VA ULARNI ELEMENTLARI.

Reja:

1. Elektr zanjirlari.

2. Elektr eneriya manbai va iste`molchilarning shartli belgilari.

3. Elektr zanjirlarini ish rejmlari.

1. Elektr zanjirlari deb, elektr toki hosil qiluvchi va uni olinishini ta`minlash uchun berk yo`l hosil qiladigan qurilmalar yig`indisiga aytiladi. Elektr zanjiri, asosan elektr energiyasining manbai YE elektr energiyasi iste`molchisi-R, birlashtiruvchi simlar hamda zanjirni ulab-uzish uchun moslama (ulagich) - U kabi elemetlardan tashkil topgan (1-rasm).

Elektr zanjiri – Электрическая цепь –-qurilma va ob’ektlarni elektr toki o‘tadigan yo‘l hosil qiluvchi majmuasi bo‘lib, undagi elektromagnit jarayonlar elektr yurituvchi kuch, elektr toki va elektr kuchlanishlari kabi tushunchalar yordamida tavsiflanadi.

Elektr yurituvchi kuch – Электродвижущая сила; - tashqi maydon va induksiyalangan elektr maydonini elektr toki hosil qilish qobiliyatini tavsiflovchi skalyar kattalik.

Elektr zanjiri elementi –Элемент электрической цепи elektr zanjiri tarkibiga kiruvchi va unda ma’lum bir funksiyani bajaruvchi qurilma.

Elektr zanjiri sxemalari analizi(tahlili) ––elektr zanjirining mavjud topologiyasi va elementlarining parametrlariga ko‘ra undagi jarayonlarni analitik yoki sonli ifodalash hamda zanjir xossalarini o‘rganish.

. Elektr zanjiri sxemasi ––elektr zanjirining grafik tasviri bo‘lib, unda zanjir elementlarining shartli belgilari va ularni o‘zaro ulanishi ko‘rsatiladi.

Elektr zanjiri tuguni - Узел электрической цепи elektr zanjirining kamida uchta shoxobchasi ulangan joyi(o‘rni).

Manbada boshqa tur energiya (issiqlik, mexanik, kimyoviy va shunga o`xshashlar) elektr energiyasiga aylanadi. Elektr energiyasini hosil qiluvchi turli manbalarning shartli belgilanishi quyidagicha:

- EYUK; -

Galvanik elementlar yoki akkumulyator batareyalari;

- Ketma-ket ulangan galvanik elementlar;

- Termometrlar; - Fotoelement;

- O`zgarmas tok mashini generatori;

- O`zgaruvchan tok elektr mashina generatori. Elektr energiya ist`yemolchilarda boshqa tur energiyalarga aylanadi. Elektr energiya iste`molchilari sxemalarda quyidagicha belgilanadi:

- Zaryadlanuvchi akkumulyator;

- O`zgarmas tok dvigateli;

- Elektr peni;

- Chuglanma lampa. Elektrotexnik qurilmalarni ulab uzish uchun kommutatsion (qurilmalar) apparatlar ishlatiladi (uzgichlar, ulagichlar, tumblerlar, va sh. o`.). Elektr zanjirlarini kommutatsion apparatlari quyidagicha belgilanadi:

- Bir qutbli (uzgich);

- Pereklyuchatel;

- 3 fazali ulagich (rubilnik).

Zanjirdan o`tayotgan elektr tokining qiymati yoki kuchi o`tkazgichning ko`ndalang kesimidan vaqt (t) birligi ichida o`tayotgan elektr zaryadlarining miqdori -q Bilan aniqlanadi, ya`ni tok kuchi zaryadlarning xarakat tezligiga proporsional kattalikdir: dt Agar zanjirdan o`tayotgan tokning yo`nalishi va qiymati vaqt davomida o`zgarmas bo`lsa, bunday tok o`zgarmas tok deyiladi va quyidagicha belgilanadi: ,(A) t q i = c Kl A 1 1 1 = Elektrotexnik qurilmalarda o`tadigan energetik jarayonlar juda murakkab bo`lib elektromagnit maydonlarini hosil bo`lishi hamda ularni ifodalovchi miqdorlarni o`zgarishi Bilan bog`liq. Ularni ifodalash uchun elektromagnit maydonlarni ifodalovchi vektor, elektr va magnit miqdorlari talab qilinadi, ya`ni elektr E, magnit maydoni N kuchlanganliklari, magnit induksiyasi V, elektr toki zichligi j va boshqalar. Lekin ko`p hollarda elektrotexnik qurilmalarni asosiy hususiyatlari fizika kursidan ma`lum integral tushunchalar orqali ham ifodalanishi mumkin: tok, EYUK, kuchlanish. ELEKTR ZANJIRLARINI ISH REJIMLARI. 1. Nominal rejim: Elektr qurilmasining nominal parametrlari, odatda, uning pasportiga ko`rsatilgan bo`ladi. Elektr qurilmalarining nominal parametrlari ichida eng xarakterlisi nominal kuchlanish va nominal tok hisoblanadi. Nominal quvvat nominal tok va nominal kuchlanish orqali topiladi. 2. Salt ishlash rejimi deganda tashqi zanjir manbadan ajratilgan va uning R qarshiligi amalda cheksizga teng bo`lib (R = ∞) zanjirdan tok o`tmagandagi (I = 0) holat tushuniladi. Bu holda manba qismlaridagi kuchlanish "U" uning EYUKga teng bo`ladi (E = Y). Salt ishlash rejemini harakterlovchi sxema. 3. Qisqa tutashuv rejimi deb zanjir elemetlarining qarshiliksiz o`zaro ulanib qolishiga aytiladi (4-rasm). Elektr qurilmalari uchun qisqa tutashuv rejimi salbiy holat hisoblanadi. Chunki zanjirning qisqa tutashuv bo`lgan paytida qarshiligi bo`lishi natijasida qisqa tutashuv toki nominal qiymatidan bir necha marta ortib ketadi. Elektr qurilmalarini bu tokdan himoyalash uchun zanjirni shikastlangan joyini tarmoqdan avtomatik ravishda uzib qo`yadigan himoya qurilmalaridan foydalaniladi. Qisqa tutashuv rejemini harakterlovchi sxema.

NAZORAT UCHUN SAVOLLAR

1. Elektr zanjiri tarkibi qanday elementlardan tashkil topgan.

2. Elektr energiya manbalari va iste`molchilar sxemalarda qanday belgilanadi.

3. Elektr zanjirlarini necha hil rejimlari bor.

4. Nominal rejimni tushuntiring.

5. Salt ishlash rejimi.

6. Qisqa tutasyuv rejimi.

7. Tok kuchi nimaq

8. O`zgarmas tok nimaq