Elektr yuritmalarda elektr mexanik va issiqlik o’tish jarayonlari

Elektr yuritmalar mexanikasi asoslari.
Elektr yuritma va ishchi mexanizm, ma’lum bir ishni bajarish uchun xizmat qiladigan umumiy elektromexanik tizimni tashkil qiladilar. Bu tizim dinamikaning qonuni asosida harakatlanadi. Bu harakat quyidagi formula bilan ifodalanadi va elektr yuritmaning harakat tenglamasi deyiladi.
(1)
Bu yerda:
-elektr yuritmaning harakatlantiruvchi elektromagnit momenti;
-qarshilik moment-ishchi mexanizmning statik momenti;
- dinamik moment.
Harakatlantiruvchi elektromagnit moment M, elektr yuritmaning tokiga, magnit oqimiga va kontruktsion ko’rsatgichlariga bog’liq bo’ladi. Agar u harakat tomonga yo’naltirilgan bo’lsa musbat bo’ladi, va xarakatga teskari yo’naltirilgan bo’lsa manfiy bo’ladi.
Statik moment reaktiv va aktivlarga bo’linadi. Reaktiv momentlar ishqalanishdan, metallar va tog’ jinslarini kesishdan hosil bo’ladi. Ular doimo harakatga teskari yo’nalgan bo’lgani uchun manfiy bo’ladi. Aktiv momentlar og’irlik kuchidan, jismlarning siqilishdagi, burilishdagi taranglik kuchlaridan hosil bo’ladi. Ular harakat tomonga yo’nalgan bo’lsa, musbat bo’ladi, harakatga teskari yo’nalagan bo’lsa, manfiy bo’ladi.
Dinamik moment tizimda o’tish jarayoni, ya’ni ishga tushirish, tezlikni o’zgartirish, to’xtatish, teskariga harakatlantirish yoki yuklamaning o’zgarishi vaqtida tezlik o’zgarganda namoyon bo’ladi.
Bu tenglamadan foydalanib elektr yuritmaning ikki asosiy masalasini yechish mumkin. Birinchi masala, M va Ms momentlarning miqdorlari ma’lum bo’lganda, elektr yuritmaning harakati tarzini aniqlash. Buning uchun (1) dan burchak tezlanish topiladi.
(2)
Bu ifodadan ko’rinib turibdiki, agar: bo’lsa, bo’ladi va harakat tezlanuvchi bo’ladi; bo’lsa bo’ladi va harakat sekinlanuvchan bo’ladi; bo’lsa bo’ladi va harakat bir tekisda bo’ladi yoki tizim harakatlanmaydi.
Ikkinchi masala, statik moment orqali ifodalanadigan yuklama, harakat tarzi va dinamik momentlar ma’lum bo’lganda kerakli bo’lgan harakatlantiruvchi moment aniqlanadi. Bu orqali elektr yuritmaning quvvati aniqlanadi.
Yana bu tenglama orqali elektr yuritmani ishga tushirish, to’xtatish vaqtlarini va optimal uzatish sonlarini aniqlash, elektr yuritmadagi o’tish jarayoni bilan bog’liq boshqa masalalarni yechish mumkin.
Ma’lumki ko’p kon mashinalari va mexanizmlari 100-300 ayl/min, ko’tarish mashinasi esa 30-40 ayl/min tezliklarga mo’ljallangandir. Elektr yuritmalar esa ma’lum quvvatni va o’lchamlarning ixchamligini ta’minlash uchun katta aylanish tezliklariga mo’ljallangan bo’ladilar. SHu sababli ishchi mexanizmlarni elektr yuritgichlarga bir yoki bir necha pog’onali uzatma, aksariyat holda reduktorlar vositasida biriktiriladi. Ba’zi ishchi mexanizmlar aylanma harakatlanuvchi bilan birga chiziqli harakatlanuvchi qismlarga ega bo’ladilar. SHunday tizimlar turli aylanma va chiziqli tezlik bilan harakatlanuvchi qator qismlardan iborat bo’ladi va ularning massalari, inertsiya momentlari ham turlicha bo’ladi. Bunaqa tizimlarning harakatlari bilan bog’liq bo’lgan yuqorida aytilgan masalalarni yechishda har bir qism uchun alohida momentlar tengligi ifodasini tuzish, bu qismlarni bir-biriga ta’sirini hisobga olish kerak, hamda turli tezlikka, inertsiya momentlariga ega bo’lgan alohida massalarni harakatini (1) tenglama bilan ifodalash lozim. SHu bilan birga ularga ta’sir ko’rsatuvchi, harakatlantiruvchi va qarshilik momentlarini hisobga olish kerak bo’ladi.
Bunday uslub hisoblash ishlarini va elektr yuritma harakati tahlilini bir muncha murakkablashtiradi.
Ishlarni osonlashtirish uchun momentlarni, kuchlarni, inertsiya momentlarini va massalarni bir tezlikka keltiriladi. Odatda elektr yuritgich tezligiga keltiriladi.
Buni elektr yuritma va ko’tarish qurilma-elektromexanik tizimi misolida ko’rib chiqish mumkin.