Elektr tarmoqlarida sim va kabellarning ko'ndalang kesim yuzasini aniqlash usullari. Reja

Birinchi – bu Talimarjon issiqlik elektr stansiyasi (QaShqadaryo viloyati) iShga tuShuriSh arafasida ekanligi. Bu yirik elektr stansiya bo‘lib, eng zamonaviy generator bloklari bilan jihozlangan (750 generator–transformator bloklari).
Ikkinchi–Guzor–Sirdaryo 500 kV E.U.Y. qurildi, bu O‘zbekiston Respublikasi janubiy hududlarini elektr energiyasi bilan taminlaniShini iShonchliligini oShiradi.
Uchinchi–bu Buxoro-Qorovulbozor, Qorako‘l-Qorovulbozor va ko‘k-Dumaloq-Qorovulbozor, 220 kV E.U.L.ning quriliShi.
Undan boShqa butun mamlakat bo‘yicha quvvat isrofini kamaytiriSh dasturi tuzilgan va energetik olimlar bilan birgalikda amalga oShirilayapti.
Elektr energiyasini iShlab chiqariShjarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan, “Elektr tarmoq va tizimi” fani elektroenergetika yo‘naliShi uchun asosiy o‘rinni egalovchi fan bo‘lib, asosan elektr sistema (tizim) va elektr tarmoqlarning optimal iShlaSh rejimlarni hisoblaSh, elektr asbob-uskunalarini tanlaSh, elektr sistemasining iqtisodiy ko‘rsatgichlarni o‘rganiSh va quvvat isrofini kamaytiriSh va elektr energiyasini sifat ko‘rsatgichlarni o‘rganiSh masalalari ko‘rib chiqiladi.
“Elektr tarmoqlari va tizimlari” fani bir qator umumiy tuShunchalarga tayanadi va aynan Shu tuShunchalar yordamida o‘rganiladi.
Bu tuShunchalar birinchisi: Elektroenergetika sistemasi (tizimi) – elektr energiyasini iShlab chiqariSh, uzatiSh, taqsimlaSh va iste’mol qiliSh barcha asbob uskunalarning majmuasi. Demak, elektr energiya sistemasi o‘z ichida elektr energiyasini uzatiSh va taqsimlaSh asbob-uskunalarni elektr tarmoq va nihoyat elektr energiyasini iste’mol qiliSh, ya’ni elektr energiyasining energiyani boShqa turlariga o‘zgartiruvchi uskuna - dastgohlar – elektr iste’mol sistemasini taShkil etadi. Elektr energetika sistema o‘ziga o‘nlab (20-50) har xil rusumli elektr stansiya, minglab kilometr E.U.L qamrab oladi. Hozirgi paytda butun sistemaning iShlaSh iShonchliligi oShadi: ehtiyoj quvvat (rezervnaya moщnost) kamayadi: sutkali va yil iste’mol grafiklari tekislanadi. Sistemaning optimal imkoniyatlari oShadi.
TuShunchalarning ikkinchisi, bu elektr tarmoq tuShunchasidir. Elektr tarmoq deb, elektr stansiyaning elektr qismi, elektr majmuasiga aytiladi.
YUqorida ta’kidlab o‘tgan edik O‘zbekiston Respublikasi elektr tarmoqlari O‘rta Osiyo va Janubiy Qozog‘iston birlaShtirilgan elektr energiya sistemasining asosini taShkil etadi.
TuShunchalarning uchinchisi – elektr stansiya – elektr energiyasi va issiqlik iShlab chiqaradigan uskunalar majmuasi.
To‘rtinchisi–elektr podstansiya–elektr energiyasi kuchlaniShini o‘zgartiradigan va taqsimlanadigan uskunalar.

BeShinchisi–elektr uzatiSh liniyalari (EUL, LEP) elektr energiyasini uzatiSh uchun iShlatadigan simlar yoki kabellar sistemasi.
1.1.1-rasm

1.1.2-rasm

Elektr tarmoqlar quyidagi vazifalarni taminlaSh lozim:

A) Iste’molchilarni uzluksiz, yuqori iShonchlilik elektr taminlaSh.
B) Elektr energiyasini davlat qabul qilgan andozalar asosida yuqori sifatini taminlaSh.
V) Barcha elektr qurilmalarning iqtisodiy rejimda iShlaSh imkoniyatini taminlaSh, ya’ni elektr energiyasini energiyaning boShqa turlariga (mexanik, issiqlik, yorug‘lik energiyasiga) o‘tkazganda isrofni kamaytiriSh, elektr energiyasini tejaSh.
G) Personal uchun xavfsizlik va qulaylik yaratiSh, tarmoqlarining iShonchligiga qo‘yiladigan talab va Shartlar iste’molchilarning xarakteriga bog‘liq.
Tarmoqning Shakli elementlarning (ES, PS, TU, liniyalar) o‘zaro joylaShuvi bilan tarmoq sxemasi esa – uning asosiy quriSh rejasi, iste’molchilarning toifalari va iShonchlilik darajasi bilan aniqlanadi.

1. 
   toifali iste’molchilar elektr energiyasini ikkita bir-biri bilan bog‘lanmagan taminlaSh manbaidan, ikkita alohida liniyalar orqali oliShi kerak. Elektr energiyasi bilan taminlaShdagi uziliShga ruxsat etiladigan vaqt faqat zahiralangan taminotni avtomatik ulaSh vaqtiga teng bo‘liShi kerak. Ko‘pincha ikki tizimli yagona liniya kerak bo‘lgan iShonchlilikni taminlamaydi, chunki tayanch Shikastlanganda, liniya muz bilan koplanganda, Shamolda va Shunga o‘xShaSh tabiiy hodisalar ro‘y berganda energiya taminoti butunlay uzilib qoliShi mumkin.
   
2. 
   toifa iste’molchilari uchun ko‘pincha ikkita alohida liniyalar orqali yoki ikki tizimli liniyalar orqali taminlaSh nazarga olinadi. Havo liniyalarini ShikastlaniShdan ta’mirlaSh uzoq bo‘lmagani sababli, qoidalar bo‘yicha 2-toifa iste’molchilarini yakka bir liniya orqali taminlaShga ham ruxsat etiladi.
   
3. 
   toifa iste’molchilari uchun energiya taminotini bir liniya orqali amalga oShiriSh etarli hisoblanadi.
   

Elektr energiyasi bilan taminlaShda tarmoqning zahiralangan va zahiralanmagan sxemalaridan foydalaniSh mumkin.
Zahiralanmagan tarmoq deb zahira sifatida ko‘Shimcha liniya va transformator podstansiyalari bo‘lmagan tarmoqka aytiladi. Bu 3-toifali iste’molchilarni taminlaydigan (ba’zan 2) Shu’lasimon sxemalarga taalluqlidir (1.1.3a-rasm)
Zahiralangan tarmoq 1 va 2-toifali iste’molchilarni taminlaydi. Bunga halqalangan (1.1.3 b-rasm), ikki tarafdan taminlanuvchi (1.1.3v-rasm), ikki tizimli magistral (1.1.3g-rasm), tugun nuqtalari bor murakkab berk zanjirli tarmoqlarni (1.1.3d-rasm) kiritiSh mumkin.UShbu rasmlarda tarmoq sxemalarining bir chiziqli tasviri ko‘rsatilgan bo‘lsa ham,lekin quvvat uzatiliShining uch fazali tizimni nazarda tutiladi.

Uch fazali kuchlaniShlar tizimi o‘zining Shak-Shubhasiz afzallliklari tufayli (barobar metall sarfida unda bir fazali tizimga nisbatan kam quvvat isrofi va kuchlaniSh yo‘qotiliShi) keng qo‘llaniladi.

Ko‘p hollarda past kuchlaniShli uskunalarning taminoti to‘rt simli uch fazali tizimlar yordamida amalga oShiriladi, unda betaraf nuqta bevosita erga ulangan bo‘ladi (1.1.4-rasm).
Nol simi yoritgich iste’molchilarini faza kuchlaniShiga ulaSh uchun va fazalar bir hil yuklanmaganida paydo bo‘ladigan nosimmetriya toklarini tenglaShtiriSh uchun iShlatiladi. Hamma fazalar bir hil yuklanganda nol simdan tok oqmaydi.
1.1.4-rasmdagi sxemani 380/220 V nominal kuchlaniShida iShlatiSh maqsadga muvofiq, chunki bunda bir vaqtning o‘zida chiziqli va fazali kuchlaniShlardan qulay foydalaniladi.
YOritiSh yuklamalari uchun faqat qiymati 220 V bo‘lgan kuchlaniSh to‘g‘ri kelgani sababli, 1.1.4-rasmdagi sxemani 220/127 V kuchlaniShlarda iShlatiSh cheklangan, uni 220/127 V kuchlaniShlarida iShlatiSh tejamli emas, chunki kuch yuklamasi bunda juda past bo‘lgan 220 V kuchlaniShda iShlaShiga to‘g‘ri keladi. Betaraf nuqta bevosita erga ulanmagan uch simli sxema esa ko‘pincha sanoatda, kuch yuklamalarini taminlaSh uchun 660/380 V nominal kuchlaniShda ko‘llaniladi [2].
Uzunligi va quvvati katta bo‘lgan tarmoqlarda uzatiSh kuchlaniShini ikki va undan ko‘p boskichda amalga oShiriSh maqsadga muvofiqdir.Elektr tarmoqlari elementlari nominal kuchlaniShga ega bo‘lgan elektr simlari kommutatsion apparatlar bilan taminlangan. Bu apparatlar elektr stansiyalar bilan podstansiyalarning taqsimlovchi qurilmalarida o‘rnatiladi.Zamonaviy Sharoitda kuchlaniShlar har-hil bo‘lgan tarmoq qo‘llaniShi mumkin.Bunda tarmoq tarkibiga transformator kiradi. To‘la quvvatli elektr stansiyalari (ES) energiya kuchlaniShini 500 kV gacha transformatsiya qiladi. 500 kV elektr energiyani liniyalar orqali turli hil podstansiyalarga yuboriladi. KuchlaniShni transformatsiya qiluvchi 220 kV kuchlaniSh qabul qiladi.Unda kuchlaniSh 110 kV ga tuShadi, Shuningdek kuchlaniSh 35 kV va 10 kV pasayadi. Elektr tarmoqlarning iSh tartibiga asosan ayrim iste’molchilarning yoqib-o‘chiriliShi, yoki ularning iSh tartibini o‘zgartirganda (iShlab chiqariShning texnologik jarayonida muofiq) – bu degani yuklamaning qiymatini o‘zgariShi nazarda tutiladi. Ko‘pincha elektr holatning keskin o‘zgariShi taqsimlovchi, ayniqsa sanoat tarmoqlarida kuzatiladi. Ko‘p hollarda ayrim elektr iste’molchilarning yuklama tartibini o‘zgartiriShi bu tasodifiy holat. Bu Shuni bildiradiki vaqtning har bir payti uchun hamma elektr iste’molchilarning bir vaqtdagi muvofiqligini oldindan bilib bo‘lmaydi. SHuningdek, elektr tarmoqning muvofiq holati deyarli ehtimollar darajasi bilan aniqlanadi.Elektr tarmoq iShining miqdorli xususiyatlari uchun iSh tartibi ko‘rib chiqiladi. Tarmoqning iSh tartibi deb, uning parametrlari (tartib parametrlari) orqali Shart qilinadigan elektr holati tuShuniladi.

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR
Rasulov A.N., Bahodirov I.I. va Meliqo‘ziyev M.V. “Elektr energiyasining sifat ko‘rsatkichlari” amaliy mashg‘ulotlar uchun uslubiy ko‘rsatma. - Toshkent: ToshDTU, 2017. - 60 b.