Elektr energiyasi sanoati elektr energiyasini ishlab chiqarish va uni iste'molchilarga uzatish tarmoqlaridan iborat. Ushbu tarmoq mamlakat yoki iqtisodiy rayon miqyosida sanoatni joylashtirishga muhim ta’sir koʻrsatadi

11-rasm. KGES binolarining tuzulishi
Suv oluvchi bosh bo‘g‘in, derivatsiyaga kerakli miqdordagi suvni olishni ta`minlaydi. Bosh bo‘g‘inda tubdagi cho‘kindilar bilan kurash olib boriladi (qirg‘oqning egri qismida). Muallaq oqiziqlar bilan kurash olib borish uchun suv qabul qilgichdan so‘ng tindirgichni o‘rnatsa bo‘ladi. Derivatsiya, joyning rel`efi va geologik sharoitiga qarab, ochiq kanal, tunnel yoki quvur ko‘rinishida bajarilishi mumkin.
Ochiq kanal, daryonikiga (daryo nishabligiga) qaraganda kamroq nishablikka ega bo‘lishi zarur.
Bosimli (naporli) – stantsiya bo‘g‘ini inshootlari vazifalari
-bosimli hovuz – bosimsiz harakatni bosimli harakatga aylantiradi, unda suv quvurlar orasida taqsimlanadi, muallaq axlat va cho‘kindilarga qarshi tadbirlar olib boriladi, ortiqcha suvlar tashlab yuboriladi (bosimli derivatsiyada bosimli hovuz o‘rniga tenglashtiruvchi rezervuar ishlatiladi);
-bosimli quvurlar – bosimli rejimda suvni turbinaga keltiradi (temir beton yoki po‘latdan tayyorlanadi);
-bekorchi suvni tashlash inshooti – ortiqcha suvni turbinaning avariyali o‘chishida yuqori b`efdan pastki b`efga avtomatik tarzda tashlaydi;
-KGES binosi – turbinalarni, generatorlarni, taqsimlovchi qurilmalarni va boshqa yordamchi jixozlarni joylashtiradi;
-ketuvchi kanal – KGESda ishlatilgan suvni suv manbaiga tashlaydi;

Derivatsion sxema tog‘li va tog‘ oldi sharoitlarida, daryolarga nisbatan katta nishablik va qisqa uzunlik kichik ko‘ndalang qirqimdagi derivatsiyaga nisbatan katta napor va KGES quvvatini hosil qilganda afzal bo‘ladi.
Bosim hosil qilishning to‘g‘on – derivatsion sxemasida avvalgi sxemalar foydali xususiyatlardan foydalaniladi. Masalan, agar daryoning yuqori qismida kichik, pastki qismida katta nishablikka ega bo‘lsa, unda yuqori qism oxirida suv omborli to‘g‘on qurish, so‘ngra derivatsiya yordamida daryoning katta nishablik qismidan foydalanib, kattagina KGESning umumiy naporini olish mumkin,


KGES toʻgʻonlari, aksariyat daryolarning quyi oqimlarida suv sathining farqini hosil qilish uchun quriladi. Toʻgʻon – daryodagi massiv toʻsiq boʻlib, suv oqimini ushlab turish, suv sathining farqini paydo qilish va suv resurslaridan amaliy foydalanishda tengi yoʻq vosita boʻlib xizmat qiladi. Toʻgʻonlarni qurish nazariyasi uzoq yillar mobaynida mavjud boʻlmagan. Faqatgina 1853-yilda fransuz muhandisi Sazilli toʻgʻon qurilishining baʼzi talablarini asoslab berdi. Toʻgʻon suv sathi koʻtarilishi va uni suv havzasidan chiqarishni taʼminlaydi. Undan yerni sugʻorish ishlarida ham foydalaniladi. Toʻgʻonlar tuzilishi boʻyicha bir necha turlarga va guruhga boʻlinadi: - gravitatsion toʻgʻon – tosh yoki beton toʻsiqlari shaklida boʻlib, suv oqib ketishidan oʻzining ogʻirligi bilan saqlab turadi; - arkasimon toʻgʻon – oʻz vazifasini konstruksiyasining antiqiy tuzilishi hisobiga bajaradi. Arkali toʻgʻon faoliyati ishonchliligi ikki koʻrsatkichlariga bogʻliq boʻlib, ular quyidagilardan iborat: - qurilmaning vertikal elementlari qarshiliklari; - arka konstruksiyasining massasi va qirgʻoq mustahkamligiga tayanuvchi xususiyatlari. Tashqi omillar Toʻgʻon qurilishida bir qator tashqi omillarning taʼsirini eʼtiborga olish zarur. Bular suv, shamol, toʻlqinlar va haroratning keskin oʻzgarib turishi taʼsirida hosil boʻluvchi “siljituvchi kuchlar” dir. KGES quruvchilarining ushbu omillarni bajarishdagi eʼtiborsizligi toʻgʻonning buzilishiga olib keladi. Shu sababli, maʼlum hisoblash ishlari bajarilib, siljituvchi kuchlarning negativ taʼsirini oldindan bartaraf etish imkoniyati yaratiladi. Masalan, suv bosimining gorizontal tashkil etuvchisi suv chuqurligi ortishi bilan koʻpayadi. Toʻgʻon konstruksiyasi tagi (toʻgʻon bilan uning tagidagi yer qatlami orasi) ga suvning sizib oʻtishi natijasida toʻgʻon tagiga taʼsir etuvchi filtratsion bosimni yetarli darajada aniq hisoblash muhim boʻlishi bilan birga, juda murakkabdir. Bunday jarayonlar boʻlish ehtimoli darajasini aniqlash uchun tadqiqotlar oʻtkazish zarur. Bunda koʻpgina omillar toʻgʻon poydevori oʻrnatilishi lozim boʻlgan tuproqqa bogʻliq. Agar toʻgʻon poydevori shagʻal, darѐ qumi va gʻovakli jins ustiga qurilsa, u holda toʻgʻon poydevori tagiga taʼsir etuvchi bosim toʻla gidravlik bosimga teng boʻladi
Suvning gidrostatik bosim formulasi P=ρgH Bu yerda ρ suv zichligi g erkin tushush tezlanishi H suvning balandligi. Agar suvni harakati ham hisobga olinsa unda to‘la bosim
P=ρgH +
v bu yerda suvning oqish tezligi. H - balandlik
Ushbu formula orqali suvning kinetik va patensial energiyasidan foydalanib suvning quvvatini aniqlashimiz mumkin. Bu quyidagichadir
N= =
suv sarfi
Q= (m3/s) N=ρghQ = P_Q
ushbu formuladan malumki P to‘la bosim deb olishimiz mumkin. N=P_umQ
N=P_umQ; N=ρghQ
N=1000•9.81•35• 115=39 485 kWt
Suvning bosimidan foydalanib uning turbinaga yetib borish tezligini aniqlashimiz mumkin. Tinch suvning bosimini o‘zgartirib uni nishablik hosil qilib tezliklarni o‘zgartirishga imkon beradi. Loyihada suvni turbinaga yetib borish tezligi quyidagichadir V= ga tengdir hech qanday nishablik qilmasdan ushbu tezlikga erishamiz. Suvni oqishda unin yon devorlarga urilishi va bopshqa bir miqdorgadi suvni qo‘shilishi suv tezligiga katta tasir ko‘rsatmaydi deb olamiz. Agar ularni hisobga oladigan bo‘lsak gidravlik gradiyentt hosil bo‘ladi. Gidravlik gradiyent bu suv oqimini o‘zgarishidir. Real quvvatni aniqlash uchun ishchi bosim N orqali hisoblashni olib borish zarur. H = Htoʻla - hishqal - hqoʻshim, m, bunda hishqal – suv oʻtkazgichdagi ishqalanishga sarf etilgan yoʻqotishlar; hqoʻshim – suv qabul qilgich, siqilish va kengayishlar, burilma qopqoq klapanlar va boshqalardagi bifurkatsiya bilan bogʻliq boʻlgan qoʻshimcha yoki hududiy yoʻqotishlar. Suv oʻtkazgichidagi ishqalanishga sarflanuvchi yoʻqotishlar qiymatini quyidagi ifoda yordamida aniqlash mumkin:
H_y = J•L (m),
Bunda J – gidravlik gradiyent; L – suv oʻtkazgichning uzunligi, m. Gidravlik gradiyentni aniqlash uchun quyidagi amaliy ifodadan foydalanish mumkin:
J = a•V^m•Dⁿ,
bunda V – suv oqimi tezligi, D – suv oʻtkazgich diametri, m; a, n, m – suv oʻtkazgich yasalgan material koeffitsiyenti (devor va yuzasi notekisligi va ichki yuza himoyasini eʼtiborga oladi). Yopiq turdagi suv oʻtkazgichlardagi ishqalanish yoʻqotishlari uchun quyidagilar qabul qilinadi:
Bu ifodadan ma’lumki suvning harakatlanishi tufayli bosim yo‘qolishi kuzatilgan yo‘qotilgan bosimni asosiy sabablari quyidagilardir: suvni uzoq vaqt quvurdan harakatlarib o‘tishida quvurni sirti notekisligi ortadi va quvurdan kimyoviy elementlarni vaqt davomida ajralishi tufayli uning gadir budurligi ortadi. Quvurni diametri kattalashgan sari unning markazidagi va o‘rta qismidagi suvning tezligi tez o‘zgarib turadi. Natijada suvning uzoq vaqt oqishi loyqa suvlarni aralashishi hisobiga suvning tezligi pasayadi. Shuning hisobiga suvning gradiyenti tushunchasi kiritiladi.
Olib kelish va olib ketish kanalini hisoblash uchun boshlangʻich maʼlumotlar:

• 
  maksimal suv sathi YUBSSni (yuqori byef suv satxini) va kanaldagi maksimal suv sarfi Q_max= 115 m³/s. (KGES suv sarflarini qaytarilish grafigida maksimal suv sarfiga teng.);
  
• 
  kanaldagi minimal suv sarfi Q_min=10.89 m³/s (sarflarni qaytarilish grafigidagi minimal suv sathiga teng);
  
• 
  kanal tubining eni v_k=0.8(loyiha blankasidan olinadi)
  
• 
  kanalning qiyalik koeffitsiyenti (loyiha blankasidan olinadi) m=1.65
  
• 
  kanal oʻzanini gʻadir-budirlik koeffitsiyenti (loyiha blankasidan olinadi) n_k=0,008
  

kanalning tuprogʻi – Qum, yuvilishga ruxsat etilgan tezlik v_T=0.5 m/s
Mashina kanalini gidravlik hisobi maksimal sarf Q_ns ga olib boriladi va jadallashgan sarf Q_jad = 1,2•Q_ns ni oʻtkazishga tekshiriladi.

Q_jad = 1,2•115=139.2 m³/s
Bundan tashqari kanal yuvilishga va loyqa choʻkishiga tekshiriladi. Berilgan tuproq turi va Q_jad sarfga asosan quyidagi qiymatlar qabul qilinadi:
- tuproq turi — Qum
- gʻadir-budurlik koeffitsiyenti n =0,0225 2-jadval;
- kanal devorlari qiyaligi m =1.75 3-jadval;
- damba yuqori qismining eni a =1.25 va dambani jadallashgan suv sathidan balandlik zaxirasi ∆ = 0.4 4-jadval;
- tuproqni chegaraviy yuvilish tezligi V_t = 0.5 5-jadval.
Kanal oʻzanining gʻadir-budirlik koeffitsiyenti “n” 2-jadval

Kanalning texnik holati			N
I II	Qoplamasiz kanallar: Q  25 m^3/s boʻlganda: 1) birikkan va qumli tuproqlar, torf uchun 2) shagʻal-tosh tuproqlar uchun Q=25÷1 m^3/s boʻlganda: 1) birikkan va qumli tuproqlar uchun 2) shagʻal-tosh tuproqlar uchun Qoplamali kanallar: silliq beton gʻaliz beton asfalt-bitum yotqizilgan harsang tosh	0,020 0,0225 0,0225 0,0250 0,012-0,014 0,015-0,017 0,017-0,030 0,020-0,025

Kanal oʻzani qirgʻoqlarini qiyalik koeffitsiyenti “m” 3-jadval

Tuproq turi	Sarflar, m ^3 / c
	10 dan ortiq	10÷2	2÷0,5	0,5 kam
Tosh, qumli shagʻal Gil, ogʻir va oʻrtacha qumoq tuproq Yengil qumoq tuproq, qumloq tuproq Qum	1,25 1,5 1,75 2,25	1,0 1,25 1,5 2,0	1,0 1,25 1,5 1,75	1,0 1,0 1,25 1,5

4-jadval. Damba yuqori qismini eni “a” va dambani jadallashgan suv sathidan balandlik zaxirasi “∆” qiymatlari.

Qjad, m^3/s	50÷30	30÷10	10÷5	5÷1	1÷0,5	0,5 kam
a, m	2,5÷2,0	2,0÷1,5	1,5÷1,25	1,25÷1,0	1,0÷0,8	0,8÷0,5
∆, m	0,6	0,5	0,4	0,4	0,2÷0,3	0,2÷0,3

5-jadval. Tuproqlarni chegaraviy yuvilish tezligi “Vt”

Tuproq turi	Vt, m/s
Oʻrtacha va mayda qum Yirik qum Mayda shagʻal Oʻrtacha shagʻal Yirik shagʻal Mayda toshloq Oʻrtacha toshloq Yirik toshloq Mayda qumoq tuproq Oʻrtacha qumoq tuproq Ogʻir qumoq tuproq Gil	0,45÷0,6 0,6÷0,75 0,75÷0,9 0,9÷1,1 1,1÷1,3 1,3÷1,4 1,4÷1,8 1,8÷2,2 0,7÷0,9 0,75÷1,0 0,85÷1,2 0,9÷1,25

Mashina kanalini hisobi 6-jadvalga yozib boriladi.
6-jadval

hK, m	ωK, m^2	χK, m	RK, m	Ck	VK, m/s	QK, m^3/s
0.8	23.69	31.38	0.75	11.9	0.46	10.89

1. 
   Kanal tubining eni quyidagicha aniqlanadi
   

b_k= 1,2

bu yerda, b_k- kanal tubining eni


b_k

Keluvchi kanal ko‘ndalang kesimi shunday belgilanadiki, undan maksimal suv sarflarini o‘tkazishda tezlik yo‘l qo‘yiladigan tezlikdan katta bo‘ lmasligi kerak. Shu maqsadda u planda egri chiziqli va uzunligi bo‘yicha o‘zgaruvchan kenglikka egadir. Katta chuqurliklarda kanal tubi 234 gorizontal, kichik chuqurliklarda esa suvning silliq kelishini ta’minlash uchun teskari nishabli qilib o‘rnatiladi.
b_k = 1,2 =28.3 m
Kanalning tubining vazifasi bu suvga ta’siri bor hisoblanadi. Chunki bu kanal tubining tekisligi bo’lmasa suvning tezligi pastlab ketadi. Agar tezlik pasaysa uning energiyasi ham tushib ketadi.
2.Kanalning koʻndalang kesim yuzasini hisoblash
, m²
bu yerda, b_k=28.3 (kanal tubining eni), (kanal devorlari qiyaligi),
h_K=0.8 (suv olib kelish kanalidagi suvni chuqurligi).



Bu yerdagi yuza kanalning ko’ndalang kesim yuzasi hisoblanib. Bunda kanalning buir qismi kesib olinadi va uning parametrlari orqali hisoblanadi. Bu kanalning yuzasi trapetsiya shaklida bo’lib uning yuzasi quyidagi ifoda orqali hisoblanadi.
(28.3 + 1.65 •0.8)•0.8=23.69 m²
Kanalning ko’ndalang kesim yuzalari har hil hisoblanadi. Ularning ko’rinishlari quyidagi chizmada keltirilgan. A) trapetsiyasimon, B) to’g’ri to’rtburchak, C) uchburchak, D) parabolik

D)

C)

B)

A)