Электр энергияни ишлаб чикиш, узатиш ва тақсимлаш фанидан ээ йўналиши учун маърузалар матни

 

Mahruza.10  Elektr stantsiya va ‘odstantsiyalar bosh elektr 

sxemalari  

  

     Bosh elektr sxemani eng soddasi bitta sektsiyalanmagan shina tizimli 

sxemadir.  Afzalliklari:  sodda,  ishlatishga  qulay,  yaqqol  va  taqsimlash 

qurilmasini  qurishga  ketadigan  harajat  kam.  Biroq  bunday  sxema  elektr 

tahminotni  yetarli  darajada  ishonchli  qila  olmaydi.  SHina  shikastlanishi, 

ajratgichlar  yoki  har  qanday  uzgichni  shikastlanishi  qolgan  hamma 

ulanishlarni uzilib qolishiga olib keladi. SHinalarni tahmirlashga chiqarish 

uchun barcha istehmolchiga elektr energiya uzatishni to’xtatish kerak. 

Sektsiyalangan sxemani arzonlashtirish uchun uzgichlar bir qismi sektsiya 

ajratgichlari  bilan  almashtirilishi  mumkin,  lekin  bu  sxema  ishonchliligini 

sezilarli  darajada  kamaytiradi.  SHuning  uchun  bundan  faqatgina 

tahmirlash  juda  zarur  va  javobgarligi  yuqori  bo’lmagan  qurilmalardagina 

foydalanish mumkin.  

1-rasmda issiqlik elektr markazlarini  tarkibiy sxemalari, 2-rasmda  

KES, GES, AES-larni tarkibiy sxemalari, 3-rasmda energotizimni 

‘rintsi’ial sxemasi keltirilgan. 

 

 

 

 

 

 

---

 

51 

 

 

 

38-rasm. Issiqlik elektr markazlarini  tarkibiy sxemalari. 

 

 

 

39-rasm. KES, GES, AES-larni tarkibiy sxemalari. 

 

 

 

 

 

 

---

 

52 

40-rasm. Energotizimni ‘rintsi’ial sxemasi 

 

‘odstantsiya  bosh  sxemasi  tizim  elektr  tarmoqlari  yoki  tuman  elektr 

tahminotini  rivojlanish  sxemasini  hisobga  olib  tanlanadi.  Tarmoqqa  ulash 

usuliga qarab ‘odstantsiyalar: 

1.  tu’ikli  -  energiyani  bitta  elektr  uskunasidan  bitta  yoki  bir  nechta 

‘arallel liniyalar orqali oladigan ‘odstantsiya (3-rasmdagi G ‘odstantsiya). 

2.  shoxlanuvchi  -  bitta  yoki  ikkita  o’tayotgan  liniyalarga  uzilmas 

qilib ulab qo’yiladi (3-rasmdagi Ye ‘odstantsiya). 

3.  o’tkazuvchi-  ikki  tomonlama  yoki  bir  tomonlama  energiya 

oladigan  bitta  yoki  ikkita  liniyani  uzilishiga  ulanadi  (1-rasmda  D  va  Z 

‘odstantsiyalar). 

4.  tugunli  -  tahminlovchi  tarmoqni  ikkitadan  ortiq  liniyasi  ulangan, 

liniyalar ikkita yoki ko’’roq elektr uskunalaridan kelgan bo’ladi (1-rasmda 

A va B ‘odstantsiya). 

‘odstantsiya  sxemalari  vazifasi  va  tarmoqqa  ulanish  usuliga  bog’liq 

va quyidagilarni tahminlashi kerak:  

1.Istehmolchilar  tahminotini  ishonchliligi  va  normal  va  avariyadan 

so’ng  rejimlarida  tizimlararo  yoki  magistral  aloqa  liniyalardan  quvvatni 

qayta oqishini; 

2.Rivojlanishni istiqbollarini hisobga olinishini;  

3.Hamma  kuchlanishdagi  taqsimlash  qurilmalarini  kengaytirish 

imkoniyatlarini;  

4.Avariyadan so’nggi avtomatika talablari hisobga olinishini;  

5.Sxemani elementlarida qo’shni ulanishlarni o’chirmasdan tahmirlash va 

boshqa ishlarni bajarish imkoniyatlarini

. 

 

Tu’ikli  va  shoxlanuvchi  ‘odstantsiya  sxemalari  yuqori  kuchlanish 

uzgichsiz  soddalashtirilgan  sxemada  bo’ladi.    Bir    transformatorli    tu’ik  

‘odstantsiyalar  35-330 kV tomonida transformator - liniya bloki sxemasi 

bo’yicha  kommutatsion  a’’araturasiz  yoki  bitta  ajratgich  bilan  bajariladi. 

Buni faqat liniyani energiya beruvchi tomonidan himoyasi transformatorni 

shikastlanishiga yetarli sezgir bo’lsa bajarish mumkin (4-rasm).  

35  kV-li    tu’ik    ‘odstantsiyalar    transformator  -  liniya  blok  sxema 

bo’yicha  ajratgich  va  saqlagich  qo’yib  bajariladi.  Bu  saqlagich 

transformatorni  ishonchli  himoya  qilsa  va  ‘ast  kuchlanish  tomonidagi 

liniya  himoyasi  bilan  selektivlik  tahminlansa  bajariladi.  Bu  shartlar 

bajarilmasa  ajratgichli  bloklar  sxemasi  qo’llaniladi.  Asos  bo’lsa  ajratgich 

o’rniga uzgich qo’yish mumkin. 

---

 

53 

Ikki    transformatorli    tu’ik    ‘odstantsiyalar    ikkita  blokli  sxema 

bo’yicha  ajratgichlar,  saqlagichlar  yoki  avtomatik  ajratgichlar  bilan 

yuqoridagi shartlarga bog’liq bloklarni bir - biriga ulamay bajariladi. 

35-220  kV    liniyalarga    qo’zg’almas    ulanadigan    shoxlanuvchi  

‘odstantsiyalar    ikkita  blokli  sxema  bo’yicha  transformator  zanjiridagi 

avtomatik  ajratgich  va  qisqa  tutashtirgichlar  bilan  hamda  ikkita 

ajratgichdan iborat bloklarni ulovchi bilan bajariladi.  

Agar tu’ikli yoki shoxlanuvchi ‘odstantsiyada bitta qo’shimcha liniya 

ulash  zarurati  tug’ilsa,  110  kV  kuchlanishda  transformatorlar  zanjirlarida 

avtomatik  ajratgichli  ko’’rik  sxemasi  va  ikkita  uzgich  orqali  ulangan 

qo’shimcha liniya mavjud sxemasi qo’llanilishi mumkin (5-rasm). 

O’tkazuvchi ‘odstantsiya sxemalari. Agar ‘odstantsiya ikkala tomoni 

manbaga  ulangan  liniyani  kesib  ulangan  bo’lsa,  transformatorlar 

zanjirlarida  avtomatik  ajratgichlar  qo’yiladi,  liniyalarni  bir-biriga 

ulaydigan  zanjirga  uzgich  qo’yiladi.  Normal  rejimda  uzgich  ulangan, 

remont  uchun  ulanadigan  3  va  4  ajratgichlar  uzilgan.  Bu  sxema  ajratgich 

va uzgichlar  yordamida har qanday  o’erativ holatda ham  istehmolchilarni 

elektr  tahminotini  buzilmasligini  tahminlaydi  (6-rasm).  Agar  ob-havo 

sharoitiga  ko’ra  ajratgich  va  qisqa  tutashtirgich  qo’yilishi  mumkin 

bo’lmasa, transformator zanjirida uzgichlar qo’yiladi. 

  

Tugun ‘odstantsiya sxemalari. Bunday ‘odstantsiyalarda energotizim 

qismlarini bir-biriga bog’lash yoki ikkita tizimni bir-biriga bog’lash ko’zda 

tutiladi (7-rasm).  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

41-rasm. Tu’ikli bir transformatorli ‘odstantsiyalar sxemalari: a) yuqori 

kuchlanish uzgichisiz; b) yuqori kuchlanish saqlagich bilan. 

 

---

 

54 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

42-Rasm. Transformator zanjirlarida avtomatik ajratgichli va liniyalar 

orasidagi ulamada uzgich bulgan ko’’rik sxema. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

43-rasm. O’tkazuvchi ‘odstantsiyani kengaytirilgan to’rt burchak sxemasi. 

---

 

55 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

44-rasm. Tugunli ‘odstantsiya sxemasi. 

 

 

330-750  kV  tomonida  shinalar-transformator  sxemasi  qo’llanilgan. 

Har  bir  liniyani  zanjirida  ikkita  uzgich.  Avtotransformatorlar  shinalarga 

uzgichsiz ulanadi (masofa yuritmali ajratgichlar o’rnatiladi).  

O’rta  kuchlanish  110-220  kV  tomonida  bitta  ishchi  va  bitta  aylanma 

shinali  yoki  ikkita  ishchi  va  bitta  aylanma  shinali  sxemalar  qo’llaniladi. 

‘ast  kuchlanish  tomoniga  sxema  tanlashda  1-navbatda  qisqa  tutashuv 

tokini  cheklash  masalasi  ko’riladi.  Masalan,  7-rasmdagi  sxemada  ‘ast 

kuchlanish tomonida ikkilangan reaktorlar qo’yilgan. 

‘odstantsiyalarni o’z ehtiejlarini energiya bilan tahminlash sxemalari. 

O’z  ehtiyoj  istehmolchilarini  tarkibi  ‘odstantsiya  turiga,  transformatorlar 

quvvatiga,  sinxron  kom’ensatorlar  mavjudligiga  va  boshqa  elektr 

uskunalar turiga bog’liq. Doimiy navbatchisiz, sinxron kom’ensatorsiz va 

soddalashtirilgan  sxemalarda  bajarilgan  ‘odstantsiyalarda  o’z  ehtiej 

istehmolchilari  eng  oz  bo’ladi.  Bular  transformatorlarni  sovutadigan 

---

 

56 

ventilyatorlarni 

dvigatellari, 

yuritmalarni 

isitgichlari 

va 

yoritish 

qurilmalari. 8-rasmda ‘odstantsiyalar o’z  ehtiyojlarini  tahminlash sxemasi 

keltirilgan. 

Yuqori  kuchlanish  uzgichlari  mavjud  ‘odstantsiyalarda  qo’shimcha 

istehmolchi  sifatida  kom’ressor  qurilmalari  va  zaryadlovchi  agregatlar 

bo’lishi  mumkin.  Sinxron kom’ensatorlar o’rnatilsa,  sovutish nasoslari va 

moylash mexanizmlari ‘aydo bo’ladi.