Электр энергияни ишлаб чикиш, узатиш ва тақсимлаш фанидан ээ йўналиши учун маърузалар матни

YuK

  va 

O’K

  chulg’amlarni    elektr  bog’langanligi  tufayli  atmosfera  o’ta 

kuchlanishlarni o’tish havfi. 

 

 

 

Ma’ruza.5 Elektr apparatlar 

 

Mahruza.6 1000 V gacha kuchlanishda ishlovchi elektr a’’aratlar

  

 

Rubilg’nik  va  qayta  ulagichlar.  Ikki  (ulangan  va  uzilgan)  xolatga 

qo’lda  o’tkaziladigan  kommutatsion  a’’arat  rubilg’nik  deyiladi.  Ikkita  va 

undan  ortiq  zanjirlarga  navbat  bilan  ulash  uchun  xizmat  qiladigan 

kommutatsion a’’arat qayta ulagich deyiladi. 

Rubilg’nik  va  qayta  ulagichlar  500  V-gacha  bo’lgan  nominal 

kuchlanishga  bir,  ikki  va  uch  qutbli  qilinadi.  Yoy  so’ndiruvchi  qurilmasi 

bo’lmagan  rubilg’niklar  toksiz  zanjirlarni  uzish  va  ochiq  uzilishlar  hosil 

qilishga mo’ljallangan.  

‘aketli va kulachokli qayta ulagichlar bir vaqtni o’zida bir necha elektr 

zanjirlarida murakkab qayta ulashlar uchun, masalan, boshqarish, o’lchash 

va shunga o’xshash zanjirlarda ishlatiladi. Qayta ulagichlarni nol holatiga 

o’zi qaytadigan yoki bir necha holatlarni ushlab turadigan konstruktsiyalari 

mavjud, ularni kontaktlar soni 2-dan 32-gacha bo’lishi mumkin. 

---

 

25 

    Saqlagichlar  –  bu  mahlum  qiymatdan  oshib  ketgan  tokda  maxsus 

ko’zda  tutilgan  tok  o’tkazuvchi  qismlarni  uzulib  himoyalanayotgan 

zanjirni bir marta o’chirish uchun xizmat qiladigan kommutatsion a’’arat. 

Ko’’chilik 

saqlagichlarda 

zanjirni 

o’chirish  eruvchan  qo’ymani 

(o’tayotgan)  himoyalanayatgan  zanjirni  toki  tahsirida  erishi  hisobiga 

amalga  oshiriladi.  Zanjir  o’chirilgandan  keyin  quygan  qo’ymani  butuniga 

almashtirish  kerak.  Saqlagich  himoyalanayatgan  zanjirga  ketma-ket 

ulanadi.    Saqlagich  kor’us,  eruvchan  element,  kontakt  qismi,  yoy 

so’ndiruvchi  qurilma  yoki  yoy  so’ndiruvchi  muhitdan  iborat.  1-rasmda 

dvigatelni himoyalash uchun saqlagichni ulash sxemasi keltirilgan. 2-rasm. 

‘‘-31  saqlagich    qo’ymasini  turli  nominal  toklardagi  himoyaviy 

xarakteristikasi keltirilgan.  

 

 

 

18-rasm. Dvigatelni himoyalash uchun saqlagichni 

 ulash sxemasi 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

19-rasm. ‘‘-31 saqlagich  qo’ymasini turli nominal toklardagi 

himoyaviy xarakteristikasi 

 

---

 

26 

     Saqlagichlar    eruvchan    qo’ymani    nominal    toki,  yahni  qo’yilmani 

uzoq  muddat  ishlashiga  mo’ljallangan  tok  bilan  xarakterlanadi.  Bitta 

kor’usga  turli  nominal  toklarga  mo’ljallangan  eruvchan  qo’ymalar 

o’rnatilishi  mumkin.            Saqlagich    o’zi  o’rnatishga  mo’ljallangan  

eruvchan    qo’ymalar  nominal  toklarini  eng  kattasiga  teng  nominal  tok 

bilan  xarakterlanadi.  1  kV-gacha  bo’lgan  saqlagichlar  1000  A-gacha 

toklarga tayyorlanadi. 

   Eruvchan  qo’ymalar  materiali  sifatida  eng  ko’’  mis,  tsink,  alyumin, 

qo’rg’oshin va kumush ishlatiladi.  

   Katta  nominal  toklarda  eruvchan  qo’yilma  bir  necha  ‘arallel 

o’tkazgichlardan bo’lishi mumkin.  

        Eruvchan  qo’yma  erigandan  keyin  hosil  bo’lgan  yoy  tezda 

so’ndiriltshi  kerak.  Vaqt  saqlagich  konstruktsiyasiga  bog’liq.  Saqlagich 

shikastlanmasdan  o’chirishi  mumkin  bo’lgan  tok    o’chirishni    chegaraviy  

toki  deyiladi.  

To’ldirmasiz  ‘R



2  ti’li  saqlagich  220  va  500  V-ga  tayyorlanadi, 

toklar-100



1000 A; 380 V va cos



0,4



da 6



20 kA tokni o’chiradi.  

To’ldirmali  ‘N



2  ti’li  saqlagich  500  V  o’zgaruvchan  va  440  V 

o’zgarmas  tokda  kuch  zanjirlarini  himoyalash  uchun  qo’llaniladi  va 

100



600  A  toklarga  tayyorlanadi.  N’N  ti’li  saqlagichlar  ‘N



ga  o’xshash, 

ammo  konstruktiv  farq  bor  va  60  A  tokka  mo’ljallangan.  O’chiriladigan 

chegaraviy tok 50 kA ga yetishi mumkin. 

‘‘



31 seriyadagi saqlagichlar ‘N



2 o’rniga ishlab chiqilgan, 63



1000 

A  tokka  alyumin  qo’ymaga  ega  (o’chiriladigan  chegaraviy  tok  100 

kA



gacha 660 V da).  

‘‘-17  seriyadagi  saqlagichlar  380  V  o’zgaruvchan  va  220  V 

o’zgarmas  tokka  ishlab  chiqiladi  (o’chiriladigan  chegaraviy  tok 

kuchi



100



120 kA).  

Yarim  o’tkazgichli  asboblar  tez  ishlovchi,  to’ldirmali  ‘‘



41,  ‘‘



57, 

‘‘



71  va  ‘‘



59  ti’li  saqlagichlar  bilan  himoyalanadi.  Ularda  kumush 

folgadan qo’yma mavjud, o’chiriladigan chegaraviy tok 200 kA. 

Avtomatik o’chirgichlar. Avtomatik o’chirgichlar nonormal ishlayotgan 

elektr  zanjirlarni  avtomatik  uzish  va  normal  ish  xolatlarida,  bahzida 

o’erativ qayta ulashlarni bajarish uchun xizmat qiladi. 

Avtomatik  o’chirgichlarda  yoy  so’ndirish  uchun  maxsus  muhit 

qo’llanilmaydi,  havoda  so’ndiriladi,    ular  havo  o’chirgichlari  ham  deb 

aytiladi. 

Kutblar  soniga  qarab  avtomatlar  bir,  ikki  va  uch  qutbli  bo’ladi.  Ishga 

tushish  vaqti  (t

i.t.

)  bo’yicha,  yahni  tekshiriladigan  ‘arametr  (tok, 

kuchlanish,  harorat)  belgilangan  qiymat  (avtomat  o’rnatmasi)  dan  ortish 

---

 

27 

vaqtidan  kontaktlarning  ajralish  vaqtigacha  bo’lgan  vaqtga  qarab 

quyidagilarga bo’linadi:  

1.

 

Normal avtomatlar     t

i.t.



0,02740-1 sek;  

2.

 

Selektiv-kutish vaqtini 1 sek. gacha rostlash imkonini beruvchi;  

3.

 

Tez ishlovchilar   t

i.t.

 



0,005 sek. 

Selektiv avtomatlar tarmoqlarni tanlab himoya qilish imkonini beradi. Tez 

ishlovchilar tarmoqdagi avariya toklarini cheklaydi. 

Avtomatlar  o’zgaruvchan  tokda  660  V-gacha,  o’zgarmas  tokda  440 

V-gacha  6000  A-gacha  toklar  uchun  mo’ljallab  ishlab  chiqariladi. 

Avtomatlarning uzish qobiliyati 200-300 kA-gacha yetadi. 

 Kontaktorlar  va  magnitli  ishga  tushirgichlar.  Kontaktorlar-masofadan 

boshqariladigan  a’’arat  bo’lib,  normal  ish  xolatidagi  zanjirlarni  ko’’lab 

ulash va uzish uchun xizmat qiladi.  Kontaktorlar  1  -  4000 A  o’zgarmas 

tokda, 220, 440, 650, 750 V kuchlanishga, o’zgaruvchanda 380, 500, 660 

V  ga  chiqariladi  va  soatiga  600-1500  marta  ulash  imkonini  beradi. 

Kontaktorlarni  ayrim  maxsus  seriyalari  soatiga  14000  martagacha  ulash 

imkoni  beradi.  3-rasmda  bir  qutbli  elektromagnit  kontaktorni  elektr 

sxemasi keltirilgan. 

 

 

 

20-rasm. Bir qutbli elektromagnit kontaktorni 

elektr sxemasi. 

 

 

 

 

Kontakt tizimi elektr magnit yordamida ulanadigan kontaktorlar eng 

ko’’ qo’llaniladi. 

   Kontaktorlar  qurilmani  nonormal  xolatlardan  (o’ta  yuklanish,  qisqa 

tutashuv)  ximoyalay  olmaydi,  shuning  uchun  avtomatik  boshqarish 

sxemasida  nonormal  xolatda  ishga  tushadigan  maxsus  relelar  bilan 

birgalikda qo’llaniladi.  

     Magnitli  ishga  tushirgich-uch  qutbli  kontaktor,    issiqlik  relelari  va 

yordamchi  kontaktlardan  tashkil  to’gan  elektr  qurilma,  quvvati  75  kVt-

gacha bo’lgan uch fazali elektr motorlarni boshqarish uchun xizmat qiladi. 

 

 

 

 

---

 

28 

21-rasm. ‘AE seriyali magnitli ishga tushirgichni elektr sxemasi. 

 

 

 

 

Kontaktsiz  kommutatsiyalovchi  a’’aratlar.  Kontaktlar  va  yoy 

so’ndirish  jihozlariga  ega  anhanaviy  kommutatsion  a’’arat  o’rniga  yarim 

o’tkazgichli  kontaktsiz  a’’arat  qo’llanilmoqda.  Kuch  zanjirlarida  tokni 

o’chirish  uchun  tiristorlar  asosidagi  uskunalar  qo’llaniladi.  O’zgaruvchan 

tokni  kommutatsiyalaydigan  bir  fazali  tiristorli  kalit  sxemasi  5-rasmda 

keltirilgan.  Tiristorlar    o’zaro  qarama-qarshi  ulangan.  Boshqaruv 

elektrodlarga  boshqaruv  bloki  BB-dan  kam  quvvatli  anod  kuchlanishi 

bilan sinxron im’ulg’slar berilsa, tiristor VS1 davrni birinchi yarmida tokni 

o’tkazadi, VS2-ikkinchi yarmida. Zanjir boshqaruv im’ulg’slari kelayotgan 

vaqtda  ulangan  bo’ladi.  Im’ulg’slar  o’chirilsa  o’zgaruvchan  tok  kuch 

zanjirda  noldan  o’tgandan  keyin  tiristorlar  avtomatik  berkiladi.  Demak, 

o’chirilish vaqti yarim davr, yahni 0,01 sek, bu anhanaviy uzgichlarnikidan 

10-20  marta  oz.  BB  sifatida  magnitli  kuchaytirgich  yoki  im’ulg’slarni 

modulyatorli sxemalari ishlatilishi mumkin. 

 

 

 

 

 

 

 

 

22-rasm.  Bir fazali tiristorli kalit 

 

 

Diodlar qo’llanilgan tiristorli kalit sxemasi 6-rasmda ko’rsatilgan.  

 

 

 

 

 

 

 

23-rasm. Diod-tiristorli kalit 

 

Agar VS1 tiristor anodida kuchlanishni musbat yarim  bo’lsa, K rele 

kontaktlari  ulanganda  VD1  va  rezistor  R  orqali  boshqaruv  im’ulg’si  VS1 

---

 

29 

tiristorni  boshqaruv  elektrodiga  o’tadi.  Natijada  VS1  ulanadi,  anod 

kuchlanishi  deyarli  nolga  tushadi,  signal  yo’qoladi,  ammo  tiristor  tok 

noldan o’tishigacha o’tkazuvchi xolatda qoladi. Keyingi yarim davrda VS2 

shunga  o’xshash  ulanadi.  Tiristorlar  avtomatik  navbatma  -  navbat  ulanib, 

tokni manbadan yuklamaga o’tishini tahminlashadi.