Elektr energetikasi

1– AMALIY ISH

Kremniydagi dislokatsiyalar tuzilishini o‘rganish

Ishdan maqsad; Yarim o‘tkazgichli kremniydagi dislokatsiya tuzilisgini aniqlash. Mikroskopning tuzilishi bilan tanishish. Dislokatsiya sonini, zichligini, va ularni namuna sirti bo‘yicha taqsimotini hamda atom tekisliklarini asosiy kristallografik yo‘nalishini aniqlash.

Nazariy ma’lumotlar

Mukammal (ideal) kristallni fazoda davriy joylashgan atomlarning cheksiz majmui sifatida tasavvur qilish mumkin.

Real kristall ideal kristalldan farq qiladi. Ularda tuzilish nuqsonlari mavjud bo‘lib, bu nuqsonlar kristallni mukammalligini va xususiyatini ancha o‘zgartiradi. Tuzilish nuqsonlari deb; kristall panjarada atomlar joylashuvining buzilishiga aytiladi. Bunga asosan modda atomlarining o‘zga element atomlari bilan almashinuvi – nuqtaviy nuqson, panjara tugunlaridan atomlarining yo‘qligi (vakansiya deb ataluvchi), panjara tugunlarida atomlarning yo‘qligi emas balki tugunlar aro asosiy moddaning atomlarini yoki begona atomlarni mavjudligi; sirtiy nuqsonlar hech bo‘lmaganda haqiqiy (real) kristall chegaralangan o‘lchamlariga tengligi, hajmiy nuqsonlarda misol uchun issiqlik harakati kiradi, bundan tashqari yana nuqsonlar mavjudki, ular Dislokatsiya nomi bilan yuritiladi. Dislokatsiya chiziqli nuqsonlar turiga taalluqlidir va kristall panjaraga bir necha atomlar aro oraliqdagi masofa ta’sir etadi. Dislokatsiya kristall o‘stirish jarayonida plastik deformasiya paytida, katta harorat farqi ma’lum bo‘lganda hosil bo‘ladi. Dislokatsiya chizig‘idagi to‘ldirilmagan bog‘lar yarim o‘tkazgichning man etilgan oralig‘ida chuqur muayyan joydagi satxlar hosil qiladi. Kristallni elektrik, fotoelektrik va mexanik xususiyatlari dislokatsiya zichligiga yetarli darajada bog‘liq. Yarim o‘tkazgichda dislokatsiyani mavjudligi ulardan yasalgan asboblar sifatiga ta’sir qiladi.

Ikki turdagi dislokatsiya mavjud – chekkasimon va buramasimon. Undan tashqari yana ikkalasini orasidagi, ya’ni asosiy turining kombinatsiyasi deb hisoblanishi mumkin bo‘lgan xollari ham mavjud. Ikki asosiy turdagi dislokatsiyalarni hosil bo‘lishini oddiy kubik tuzilishli kristall misolida ko‘rib chiqamiz.