Elektr energetikasi

Elektr ta‟minoti sohasida elektr uskunalar: 
Elektr  dvigatellar    - 
elektr  energiyasini  mexanik  energiyaga  aylantirib  beruvchi 
mashina.  Isteʼmol  qiladigan  tok  turiga  koʻra,  oʻzgarmas  tok  va  oʻzgaruvchan  tok 
Elektr  dvigatellariga  boʻlinadi.  Oʻzgarmas  tok  E.  dlarida  valning  aylanishlar 
chastotasi  (soni)ni  ravon  rostlab  turish  mumkin.  Shuning  uchun  valning  aylanishlar 
chastotasini  teztez  oʻzgartirib  turish  lozim  boʻlgan  hollarda  shunday  dvigatellar 
ishlatiladi.  Oʻzgarmas  tok  E.d,  uch  xil  sxemali:  parallel  uygʻonishli,  ketmaket 
uygʻonishli  va  aradash  uygonishli  qilib  ishlab  chiqarildi  (rasmga  q.).  Oʻzgaruvchan 
tok  Elektr  dvigatel  jumlasiga  asinxron  elektr  dvigatel,  sinxron  va  kollektorli 
dvigatellar  (qarang 
Kollektorli  mashina
)  kiradi.  Asinxron  Elektr  dvigatel  eng  koʻp 
ishlatiladi.  Sinxron  Elektr  dvigatelda  valning  aylanishlar  chastotasi  isteʼmol 
qilinadigan  tokning  chastotasiga  qatiy  bogʻliq  boʻladi.  Bunday  dvigatellar  eng 
quvvatli  elektr  yuritmalarda  ishlatiladi.  Elektr  dvigatellar  ochiq,  berk  va  germetik 
turlarga  boʻlinadi.  Portlashga  xavfsiz  Elektr  dvigatellar  ham  bor.  Bunday 
dvigatelning  ichida  gaz  portlaganda  alanga  tashqariga  chiqmaydi.  Elektr  dvigatellar 
uyroʻzgʻorda, sanoat va transportda keng miqyosda ishlatiladi. 
 
Generatorlar  –
  (lot.  generator  —  ishlab  chiqaruvchi)  —  tashqi  energiya  manbai 

---

 
 
 
 
 
 
hisobiga elektr energiyasi ishlab chiqaruvchi yoki energiyani bir turdan ikkinchi turga 
oʻzgartiruvchi qurilma; apparat yoki mashina. Masalan, atsetilen G.i, muz G.i, bugʻ 
G.i, gaz G.i, elektr G. i va h. k. Xususan, elektr G.lari oʻzgarmas tok, oʻzgaruvchan 
tok  G.lariga  boʻlinadi.  G.  tushunchasi  oʻzgaruvchan  va  oʻzgarmas  tok  elektr 
mashinalariga  ham,  elektr  tebranishlarini  hosil  qiluvchi  asboblarga  ham  bir  xil 
qoʻllaniladi.  Birinchi  holda,  mexanik  energiya  elektr  energiyasiga  aylantirilsa, 
ikkinchi  holda  manbaning  elektr  energiyasi  maʼlum  chastotali,  kerakli  shakl  va 
quvvatli  tebranishlar  energiyasiga  aylantiriladi.  G.ning  umumiy  makromodeli 
quyidagi  sxemada  koʻrsatilgan.  G.lar  asosan  turli  koʻrsatkichlar  asosida  yaratiladi. 
G.larning  elektr  mashina,  lampa,  tranzistor;  mikrosxemali,  yoyli,  impulyeli, 
gidroturbina, bugʻ turbina, har xil chastotali, molekulyar va b. xillari boʻladi. Misol 
tariqasida  standart  signal  generatorining  tuzilishini  koʻrish  mumkin  (sxemaga  q.). 
Ularning  koʻpchiligi  50—  100  kGs  dan  bir  necha  ming  MGs  gacha  chastotada 
ishlaydi. G.ning asosiy funksional qismini 50 kGs — 30 MGs chegarada ishlaydigan 
signal  generatorlari  tashkil  etadi.  Uning  chastotasi  maxsus  chegaralangan 
diapazonlarda  va  oʻzgaruvchan  sigʻimlar  yordamida  bir  tekis  sozlanadi.  Chastotani 
oʻzgartish aniqpigi, odatda, 0,5—1,5% oraligʻida boʻladi. Signal G.dan modulyatorga 
beriladi.  Modulyatorda 
signal 
amplitudasi  boʻyicha 
modulyatsiyalanadi. 
Modulyatsiyalovchi  signal  vazifasini  ichki  past  chastota  G.i  (/=1000  Gs)  va  tashqi 
ulangan  G.lar  bajarishi  mumkin.  G.lar  radiouzatish,  radioqabul  qilish  va  televizion 
qurilmalarda,  oʻlchov  texnikasida,  turli  texnologik  jarayonlarda,  fan  va  texnikaning 
turli  sohalarida  qoʻllaniladi.  Ular  yordamida  koʻplab  elektrotexnika  va 
radioelektronika  qurilmalari  yaratilgai,  yangi  "generatormashina"  tizimlari  ishlab 
chiqariladi
 
Transformatorlar –
 (lot. transformo — oʻzgartiraman) — texnikada — energiya yoki 
obʼyektlarning biron bir muhim xossasi (mas., tok kuchi, kuchlanish va boshqalar)ni 
oʻzgartirish  uchun  moʻljallangan  qurilma.  Elektr  T.,  gidrotransformator, 
fototransformator,  OʻYUCH  (oʻta  yuqori  chastota)  T.i  va  boshqa  xillargaboʻlinadi. 
Elektr T. oʻzgaruvchan tok kuchlanishini oʻzgartirish (kuchaytirish yoki pasaytirish) 
uchun  moʻljallanadi.  Uning  ishi  elektromagnit  induksiya  hodisasiga  asoslanadi.  U 
bitta  birlamchi  chulgam,  bitta  yoki  bir  necha  koʻp  ikkilamchi  chulgʻam  va  asosan 
berk  tipdagi  ferromagnit  oʻzak  (magnit  oʻtkazgich)  dan  iborat.  Barcha  chulgʻamlar 
ferromagnit  oʻzakka  oʻraladi  va  birbiriga  induktiv  bogʻlangan  boʻladi.  Birlamchi 
chulgam  uchlari  (T.  kirishi)  oʻzgaruvchan  tok  kuchlanish  manbaiga,  ikkilamchi 
chulgam (yoki chulgʻamlar) uchlari (T. chiqishi) isteʼmolchilarga ulanadi. Elektr T.ni 
birinchi  marta  P.  N.  Yablochkov  1876  y.  elektr  yoritish  tarmogida  ishlatgan.  M.  O. 
DolivoDobrovolskiy 1890 y. uch fazali elektr T.ni yaratgan. Keyinchalik boshqa olim 
va  ixtirochilar  T.  ni  takomillashtirish,  quvvati  va  f.i.k.ni  oshirish,  izolyatsiyani 
yaxshilash, ixchamlashtirish va boshqalarga doyr ishlar olib borishgan. 
Elektr  T.ning  eng  keng  tarqalgan  turi  kuch  T.laridir.  Ular  elektr  uzatish  liniyalari 
(EUL)ga  oʻrnatiladi.  Bunday  T.lar  elektr  styalarning  generatorlari  ishlab  chiqargan 
tok  kuchlanishini  10—15  kV  dan  220—750  kV  gacha  kuchaytirib  beradi.  T.larning 
chulgʻamlari  misdan,  magnit  oʻtkazgichlari  sovuklayin  prokatlab  ishlab  chiqarilgan 
elektrotexnika  poʻlatidan  tayyorlanadi.  Elektr  T.ning  quruq  va  moyli  turlari  bor. 

---

 
 
 
 
 
 
Quruq T. havoda moysiz sovitiladi. Moyli T.ning magnit oʻtkazgichi va chulgʻamlari 
mineral  moy  toʻldirilgan  bakka  joylashtiriladi.  Moy  izolyatsiya  va  sovituvchi 
vazifasini oʻtaydi. 
 
 
O‘tkazgichlar  –
—  elektr  oʻtkazuvchanlik  xossasi  yuqori  (elektr  tokini  yaxshi 
oʻtkazadigan)  va  solishtirma  qarshiligi  kichik  (r<10~4  omsm)  boʻlgan  moddalar. 
Solishtirma qarshiligi katta (r~ 1014—1022omsm) moddalar izolyatorlar, bular bilan 
oʻtkazgichlar  oʻrtasidagi  moddalar  esa  yarimoʻtkazgichlar  deyiladi.  Elektr 
oʻtkazgichlar  jumlasiga  metallar,  elektrolitlar  va  plazmalar  kiradi.  Metallarda  erkin 
elektronlar,  elektrolitlarda  musbat  va  manfiy  ionlar,  plazmalarda  esa  erkin 
elektronlar,  musbat  va  manfiy  ionlar  tok  tashuvchilar  vazifasini  bajaradi.  Koʻpgina 
metallar  va  baʼzi  yarimoʻtkazgichlar  past  trada  oʻta  oʻtkazuvchan  (elektr  oʻtkazish 
qarshiligi nolgacha pasaygan) holatga oʻtadi.
 
Akkumulyator  va  batareyalar  -
  AKKUMULYATORLAR  BATAREYA-SI,  elektr 
akkumulyatorlar batareyasi – kuchlanish, tok kuchi, elektr zaryadi yoki quvvat olish 
uchun  elektrik  tutashtirilgan  bir  turdagi  akkumulyatorlar  guruhi.  Akkumulyatorlar 
parallel  ulanganda  Akkumulyatorlar  batareyasi  dagi  kuchlanish  har  qaysi  element 
kuchlanishiga,  umumiy  elektr  zaryad  esa  alohida  akkumulyatorlarning  elektr  za-
ryadlari  yig‗indisiga  teng  bo‗ladi.  Ketma-ket  ulanganda  eyuk  lar  qo‗shiladi.  Elektr 
zaryadi va kuchlanishni kuchaytirish uchun akkumulyatorlar aralash (ham ketma-ket, 
ham  parallel)  ulanadi.  Bunday  Akkumulyatorlar  batareyasi  do-imiy  tok  manbai 
hisoblanadi.
 
Kabellar -
 Kabel
 (gollandcha kabel — arqon, tros) — germetik himoyalangan qobiq 
ichiga  joylashtirilgan  bir  yoki  bir  necha  izolyasiyalangan  simlardan  iborat  material. 
Kuch,  aloqa  va  radiochastota  kabellari,  nazorat  (tekshirish),  oʻlchash  kabeli.  va  b. 
xillari  bor.  Bulardan  tashqari,  gaz  va  moy  toʻldirilgan  kabel  ham  boʻladi.  kabel 
koʻpincha  mis  yoki  alyuminiydan,  kamdankam  poʻlat-mis  va  poʻlat-alyuminiydan 
tayyorlanadi.  Vazifasiga  koʻra,  bir  yoki  koʻp  simli,  doyra  va  shakldor  boʻladi. 
Izolyasiyalashda maxsus qogʻoz, rezina, plastmassa va b. ishlatiladi. Simlarni nam va 
kimyoviy  moddalar  taʼsiridan  himoya  qiluvchi  qobiq  qoʻrgʻoshin,  alyuminiy, 
plastmassa  yoki  rezinadan  tayyorlanadi.  K.ni  mexanik  taʼsirlar,  korroziyalardan 
saqlash  uchun  ularga  poʻlat  lentalar  yoki  sim  (zir\)  lar  oʻraladi  va  ularning  ustidan 
plastmassa  yoki  qogʻoz  lenta,  jut  va 
bitumlar qoplanadi. 

---

 
 
 
 
 
 
Kuch K.i bilan elektr energiyasi uzatiladi va taqsimlanadi; 1, 2, 3 (koʻp tarqalgani) va 
4 simli boʻladi. Bunday  kabel ning tok oʻtkazadigan simlari mis yoki alyuminiydan 
tayyorlanib,  sirti  moykanifol  modda  yoki  mineral  moy  shimdirilgan  kabel  qogʻozi, 
rezina  yoxud  plastmassa  bilan  qoplanadi.  Odatda,  kuch  kabelining  qobigʻi 
qoʻrgʻoshin,  alyuminiy  yoki  plastmassadan  koplanadi,  qobiqusti  esa  kabel  ipi  va 
metall  zirh  bilan  oʻraladi.  Harakatlanuvchi  obʼyektlar  (parmalash  mashinasi, 
ekskavator, koʻtargichlar) ga elektr energiya keltiriladigan  kabel egiluvchan qobiqlar 
bilan qoplanadi.