ƏLƏKBƏr MƏMMƏdov ceyhun yusifov iLqAr Seyfullayev vergİ

Vergİ VƏ TƏrƏqqİ
edilməsi nöqteyi-nəzərdən yeni problemlər qoyur. Müasir vergi
sistemlərinin  əsası  II  dünya  müharibəsindən  sonrakı  dövrdə
formalaşmışdır.  Həmin  dövrdə  malların,  əməyin  və  kapitalın
sərhədlərdən  keçməsi    intensivliyi  zəif  idi.  Hazırda  isə  milli
sərhədlər istehsal amillərinin hərəkəti üçün maneələr yaratmır.
İstehsal  amillərinin dünyanın müxtəlif yerlərində dəyəri və ver-
gitutma  məsələləri  onların  hərəkətində  əsas  həlledici  amilə
çevrilmişdir. 
Transmilli korporasiyalar (TMK) artıq uzun müddətdir ki, öz
məmulatlarının  istehsalını  bir  ölkədə,  hazır  məhsulunun
yığılmasını başqa, satışını isə digər ölkədə təşkil edirlər. Bütün
avadanlğı kompüter, telefon aparatı və modemdən ibarət olan
şirkətlər Yer kürəsinin istənilən nöqtəsində yaradılır və lazım
olduqda tez bir zamanda başqa yerə köçürülə bilir. Belə çeviklik
xərcləri  minimuma  endirməyə  və  mənfəəti  maksimuma
çatdırmağa  imkan  verir.  Bununla  belə,  texnoloji  inkişafın
yaradılmasının əsas ötürücüləri olan TMK-lar və onların qəbul
edən ölkələrdəki filialları, bir qayda olaraq, müxtəlif ölkələrdə
yeni texnologiyalardan istifadə edərkən texnoloji cəhətdən inte-
qrasiyaya can atmır.  Onların inhisar mövqeyindən istifadə etmək
və maksimal mənfəət əldə etmək marağı bu prosesə mane olur. 
İstehsalın  inkişaf  templərinin  sürətlənməsi  üçün  əlverişli
şərait  yaradan  qloballaşma  prosesində  kapitalın  ayrı-ayrı
ölkələrin xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla yerləşdirilməsi yalnız
istehsal və nəqliyyat xərclərini azaltmaq üçün reallaşdırılmır.
Vergi  bazasının  azaldılması  amili  transmilli  şirkətlərin  yeni
texnologiyaların tətbiqi üçün ölkələrin seçilməsi qərarına heç də
az təsir etmir. Gəlirdən verginin müəyyən edilməsi şərtləri (ver-
gitutma obyekti, bazası, dövrü, dərəcəsi, hesablanması və ödənil -
məsi  qaydaları,  güzəştlər)  üzrə  fərqlər  müxtəlif  ölkələrdə
inves tisiya axınlarının marşrutlarına güclü təsir göstərən yeni
amilə çevrilir. Əgər mənfəət vergisinin faizi başqa ölkədə xeyli
aşağıdırsa, onda sahibkarda öz istehsalını (burada əsas maneə -
yer dəyişməyə  olan  xərclərdir)  həmin  ölkəyə  köçürmək  üçün
motiv meydana gəlir. 
Fikrimizcə, böyük elmi-texniki potensiala malik olan trans-
milli şirkətlər ölkəmizin innovasiya potensialının artırılmasında

---

211