ƏLƏKBƏr MƏMMƏdov ceyhun yusifov iLqAr Seyfullayev vergİ

Vergİ VƏ TƏrƏqqİ

---

Qeyd olunan fikirlərdən belə bir nəticəyə gəlmək olar: iri
şirkətlərin fəaliyyəti “görünən əl” ilə istiqamətləndirilir, yəni
“görünməz  əl”  mexanizmi  bu  halda  səmərəli  işləmir  (iri
şirkətlərin fəaliyyət göstərdiyi bazarlarda rəqabət məhdudlaşır).
ABŞ-da  iri  şirkətlərin  iqtisadi  sistemin  sütunları  olmasını  və
A.Qrinspenin  qeyd  etdiyi  kimi,  dövlətin  bazarın  tənzimlən -
məsinə müdaxilə etməməsini nəzərə alsaq, təzadlı vəziyyətin
yarandığını  müşahidə  edə  bilərik:  iri  şirkətlərin  fəaliyyətinin
tənzimlənməsində  həm  dövlət,  həm  də  “görünməz  əl”  mex-
anizmi işləmir. Onda iri şirkətlərin fəaliyyətini hansı mexanizm
tənzimləyir?
Fransız iqtisadçısı Jak Attali (1943) hesab edirdi ki, insanın
tələbatları  «normal»  və  «təbii»  statusa  malik  olan  hissələr
vasitəsilə arzulardan qaynaqlanır. Onun fikrincə, şirkətlər öz iqti-
sadi güclərini qorumaq üçün insanların arzularının dinamikasını
(formalaşması, dəyişməsi və s.) istismar edirlər. Tələbi arzuların,
tələbatın və sosial təklifin dialektik nəticəsi kimi təqdim edən
J.Attali onun hüdudlarının istehsal sisteminin məhdudiyyətləri
ilə  müəyyən  edildiyini  qeyd  edir  və  göstərirdi  ki,  tələbin
yaradılmasına  siyasi  nəzarət  istehsala  nəzarətin  əsasında
dayanmalıdır.  Bu  fikirləri  ümumiləşdirdikdə  belə  nəticəyə
gəlmək  olar:  «Cəmiyyətdə  müəyyən  qüvvələr  insanları  idarə
etmək və tabeçilikdə saxlamaq üçün “süni” arzular yaratmaqla
onların mənəviyyatına, psixoloji durumlarına və hisslərinə təsir
göstərirlər.  Belə  vəziyyətə  son  qoymaq  üçün  insanların
“həqiqi”və təbii arzularını formalaşdırmaq və bu arzulara uyğun
olan tələbin ödənilməsi üzrə normal strukturların yaradılmasına
istiqamətlənmiş yaxşı siyasi seçim etmək lazımdır.» [66]
Kifayət qədər yaxşı səslənən bu ideya aşağıdakı fundamental
suallara cavab vermir:
• arzuların real və ya süni olmasını necə müəyyən etmək olar?
•  sosial  köklərə  malik  olan  real  və  süni  arzuları  necə
fərqləndirmək olar?
• arzuların real və ya süni olmasını kim (bürokratik təşkilat)
təyin edəcək (subyektivlik təhlükəsi)?
Göründüyü kimi, liberal iqtisadiyyatın «alıcının prioritetliyi»
prinsipi nə qədər cavabsız suallar doğurursa, insan arzularını və
79