1.3. Tashqi bozorda faoliyat yuritadigan korxonalarning iqtisodiy amaliyotida
xalqaro logistikani joriy etish omillari. Xalqaro logistika muammolari
An‘anaga ko‗ra, kompaniya operatsiyalari va vazifalari imkon qadar o‗z
mavqeni oshirish uchun nazorat ostida logistika jarayonini saqlashga harakat
qilgan. Bu borada korxonalarning o‗z omborlari, parkini, axborot ishlash tizimlari
bo‗lgan edi. Boshqacha aytganda, logistika operatsiyalarini qo‗llab-quvvatlash
uchun katta hajmdagi aktivlar talab qilingan. Logistika bilan bog‗liq moddiy
boyliklar foyda olish uchun ham ishlatilgan. Lekin yaxshi rentabelli aktivlarga
erishish uchun har doim iqtisodiy faoliyat kapitali iloji boricha kam bog‗liq deb
talab qiladi. Bo‗lishi mumkin bo‗lgan ish kapitali miqdorini kamaytirish, ko‗p
operatsiyalarni maxsus litsenziyalangan korxonalar autsorsingga murojaat qilish
orqali uzatiladi.
Bu tendensiya 80-yillarda umuman qabul qilingan. logistika faoliyati (logistika
autsorsing) ajratish korxonalar xalqaro faoliyatini moliyaviy qo‗llab-quvvatlash
asoslaridan biri bo‗ldi. Yirik korporatsiyalarga chiqish va global bozorlarda
mustahkamlash, jahon yetkazib beruvchi bilan bitimlar yaratish sifatli logistika
xizmatlarini quyidagi tarzda xarajatlarni ta‘minlash imkoniyatiga ega bo‗lishni
xohlaydi: logistika infratuzilmasi ob‘ektlarini pozitsiyalarni mustahkamlash,
transport-ekspeditorlik, transport, transport boshqarish va yuk hujjatlaridan iborat.
Korxonalarning faoliyatini moddiy-texnik xizmat ko‗rsatish bilan bog‗liq
globallashuvini osonlashtiradigan iqtisodiy va tashkiliy omillar:
• ayrim mamlakatlarning tovarlariga talab ortib borishi;
• xorijiy mahsulotlarga bo‗lgan talabning o‗sishi;
• bozor talabining yaqinlashishi;
• savdo to‗siqlarni bartaraf etish;
28
• ishlab chiqarishni ichki bozorlarning talablaridan ancha kattaroq hajmda
kengaytirish;
• ixtisoslashtirilgan korxonalar tomonidan jahon savdosini targ‗ib qilish;
• ta‘minot zanjiri tizimlarini integratsiyasi;
• yetkazib beruvchilarga bo‗lgan talabning ortishi;
Logistika faoliyatini amalga oshirish amaliyotida o‗zgarishlar;
• Jahon savdosi tizimida va umuman biznesda muloqotni takomillashtirish.
tashqi bozorlarga chiqish haqida endi bir qaror qabul qilish uchun mahsulot,
ya‘ni yakuniy narxi haqida logistika xarajatlarini ta‘siri mahsulotning yakuniy
bahosidagi logistika komponenti. Avtomobillarda xalqaro savdo illyustratsiya
sifatida xizmat qilishi mumkin. Avtomobil kompaniyalari markaziy zavodi ularni
yetkazib, butun dunyo bo‗ylab o‗z mahsulotlari uchun qismlariga sotib, keyin
dunyoning ko‗plab mamlakatlarida mijozlarga to‗liq vositalarni etkazish faoliyati
bunday mehnat va past logistika xarajatlarini xalqaro taqsimoti mumkin sharofati
bilan, ularning narx mahsulotlari sezilarli darajada ta‘sir holda avtomobil yig‗ish
joylarda bu qismlariga yetkazib beradi.
Lekin logistika mahsulotlar yakuniy narxi ta‘sir xarajatlarini tovarlar borligi
dunyo bo‗ylab bu mahsulot muhim miqdorda tashish uchun mahsulotlar yakuniy
narxi ustida bir muhim ta‘sir yetkazib berish xarajatlarini biri, zarar ko‗rib
ishlayotgan bo‗ladi.
Bu masala kompaniyasi mahalliy bozor ehtiyojlarini ta‘minlash uchun
tuzilgan nisbatan kichik o‗simliklarda sohasida mahsulot ishlab chiqarishni
tashkil etish qaror hisoblanadi. Dunyo bo‗ylab bunday kichik o‗simliklar bir qator
qurilish kompaniyasi global korxona bo‗lishga imkon beradi.
Kompaniyaning o‗z faoliyatini globalizatsiya qilish qaroriga ta‘sir
qiladigan boshqa iqtisodiy va tashkiliy sharoitlar mavjud. Masalan, ommabop
brendlarni ishlab chiqaruvchi kompaniyalar o‗zlarining mahsulotlarini turli
mamlakatlarga yetkazib berishning yuqori darajalariga (yuqori narxlarda)
yuqori narxlarni qoplashlari mumkin. Shunday qilib, mashhur «Nayk» sport
29
kiyimlari ishlab chiqaruvchi kompaniya, pivo dunyosida mashhur bo‗lgan
kompaniyalar.
Xalqaro savdoda logistika xususiyatlari:
• ichki bozorlarga buyurtma berish buyurtmalariga qaraganda ularning
miqdori ancha katta. Odatda bu logistik xarajatlarni kamaytirish uchun amalga
oshiriladi (masalan, maxsulotning miqdori uchun transport tariflaridan
chegirmalar)
• xalqaro bozorlarda har xil bo‗ladi. Ularni yetkazib berishning o‗zgarishi,
yetkazib berish uchun ko‗proq imkoniyatlarni ko‗rib chiqish, ko‗plab
vositachilar bilan shug‗ullanish va hokazo .;
• xalqaro bozorlarda ko‗p tajribaga ega bo‗lmagan korxonalar uchun bu
muayyan qiyinchiliklarni tug‗diradi;
• tovarlarni yetkazib berishda yangi logistik vositachilar (yuk agentlari,
bojxona brokerlik kompaniyalari);
• yetkazib berishning masofalari va vositachilarning ko‗pligi korxona va
uning mahsuloti iste‘molchilari o‗rtasida bevosita aloqa o‗rnatishga to‗sqinlik
qiladi;
• savdo shartlari, yetkazib berish asoslari, to‗lov shartlari korxonaning
normal ishlashi uchun mutlaqo noma‘lum va odatiy bo‗lishi mumkin;
• Xalqaro transport hujjatlari va hujjatli protsedura yanada murakkab va
xilma-xildir;
• Logistika ta‘minoti tizimining ishtirokchilari o‗rtasida axborot
almashinuvini tashkil etish juda qiyin, ayniqsa, ko‗plab mamlakatlar
chegaralarini engib o‗tish va shunga muvofiq turli xil axborot tizimlaridan
foydalanish zarur.
Yuqorida keltirilgan muammolarni muvaffaqiyatli hal etish uchun
korxonalar ular yuzaga keladigan operatsiyalarning murakkabligi va xilma-
xilligini yaxshi bilishlari kerak.
30
Xalqaro logistika ichki manbalardan sezilarli farq qiladi va funksional
to‗siqlarning uzayishini o‗z ichiga oladi. Ular haftalar va oylar ichida
o‗lchanishlari mumkin. Sabablari:
• sekin muloqot;
• moliyalashtirish va hisob-kitoblar xususiyatlari;
• sezilarli transport masofalari;
• qadoqlash va etiketlash uchun maxsus talablar; bojxona hujjatlarini
rasmiylashtirish (deklaratsiya, tekshirish).
Xalqaro logistika operatsiyalari mahsulotlarni ko‗p tilda qo‗llab-
quvvatlashni talab qiladi, bu esa muammolarni ancha murakkablashtiradi;
Mahsulotlarning ma‘lum bir tilga iste‘mol xususiyatlarini bog‗lash bozorni uni
ishlatish uchun cheklaydi. Misol uchun, G‗arbiy evropada mahsulotlarning katta
zaxiralari marketing faoliyatini qo‗llab-quvvatlash uchun talab qilinadi, chunki
har bir til uchun alohida fond yaratiladi. Turli tillarda qadoqlashni talab qiladi.
"Dupont de Nemours" xalqaro korporatsiyasining fikricha, siz kuniga
faqatgina kompaniyaning barcha bo‗limlari tomonidan berilgan logistika
hujjatlarini qo‗shsangiz, siz 8 metr baland ustunga ega bo‗lasiz. Bundan tashqari,
logistika hujjatlari xalqaro qoidalar va urf-odatlar bo‗yicha bilimlarni talab
qiladi, ko‗plab xalqaro transport konvensiyalarida tasvirlangan mohiyat va
tartiblarni tushunish kerak. Hujjatlar turli tillarda, turli shakllarda (hujjatlarning
asl nusxalari va talab qilinadigan nusxalari mamlakat va iqtisodiy hududlarga
qarab o‗zgarib turadi) amalga oshiriladi.
Xalqaro transport jarayoni ham murakkablashadi. Transport infratuzilmasi,
transport vositalarining soni va ular taklif qilayotgan transport xizmatlari ko‗plab
mamlakatlarda juda farq qiladi. Transport usullarini tanlash ko‗pgina omillarga
bog‗liq (kompaniya uchun eng asosiy narsa: arzonlik, tezlik, xavfsizlikmi?).
Hamkorlar zanjirida bir necha muhim ko‗rsatkichlarni tanlash va ular bilan
kuchli ittifoq tuzish, dengiz tashish bilan samarali logistika ta‘minotini tashkil
etish va tashkil etishga zamonaviy yondashuv deyarli mumkin emas.
31
Xalqaro logistika tizimining muhim xususiyati tizimni integratsiyalashuvi
yuqori darajadagi muvofiqlashtirishga bo‗lgan ehtiyojidir. Ya‘ni, korxonalar elektron
ma‘lumot almashish tizimlari yordamida dunyoning istalgan nuqtasidan logistika
operatsiyalarini boshqarishi kerak. Ushbu maqsadlar uchun apparat va dasturiy
ta‘minotni yangilash katta investitsiyalarni talab qiladi. Bunday integratsiya uzoq
muddatli jarayon bo‗lib, bir nechta kompaniyalar bunday elektron tizimlarga ega.
Yuqori darajadagi xalqaro logistika tizimlarini saqlab qolish uchun yuk
tashuvchilar va ixtisoslashtirilgan logistika kompaniyalari o‗rtasidagi alyanslar juda
muhimdir. Bunday uyushmalari holda hech bir kompaniya samarali xalqaro tijorat
operatsiyalarini o‗tkazish va butun dunyoda ishlab chiqaruvchilar, iste‘molchilar,
ulgurji va chakana savdo bilan muhim aloqalarni saqlab bo‗lmaydi.
Kompaniyalar xalqaro logistika strategiyasini amalga oshirishga harakat
qiladigan uchta usul - ixtisoslashtirilgan korxonalar, markazlashtirilgan zahiralar va
kechikish usuli.
1. Ixtisoslashgan korxonalar g‗oyasi: qator cheklash va kompaniya ishlab
chiqarish ko‗lamini iqtisodiyotini olish uchun ruxsat berish uchun bir joyda ishlab
chiqarilgan tovarlar aralashtiriladi.
2. Zaxiralarni markazlashtirish. Globallashuv davrining kelib chiqishi
kompaniyani ishlab chiqarishni yanada kichikroq hajmdagi korxonalarda yanada
oqilona taqsimlashga intilishga majbur qiladi, xuddi shu tarzda zaxiralarni
markazlashtirish tendensiyasini mustahkamlashga yordam beradi. Kam miqdordagi
zaxiralarni zaxira talablarini sezilarli darajada kamaytirishi mumkin bo‗lgan mashhur
statistikani qo‗llagan holda, kompaniyalar maqsadli ravishda omborlarini yopib, yirik
hududlarga xizmat qiluvchi mintaqaviy ulgurji bazalarga aylantirmoqdalar.
3. Keyinroq uzilish va mahalliylashtirish usuli kechikish yoki konfiguratsion
bajarilishini kechiktirish standart komponentlar va montaj birliklari yordamida
tovarlar yaratishni o‗z ichiga oladi, lekin yakuniy pardoz va individuallashtirish
holatida, maxsus mijozlar so‗rovlarini aniqlash keyin bozorda tovarlar bevosita
qabul amalga oshiriladi.
32
Logistika operatsiyalarini global miqyosda boshqarish juda murakkab
jarayon. Ayniqsa, bu sharoitda, xalqaro savdo o‗tkazish uchun bir qancha
imkoniyatlar bor: ". Fuqaroligi bo‗lmagan korxona" eksport-import operatsiyalari
bo‗yicha an‘anaviy markazida tushunchasini amalga oshirish uchun bunday
nazorat qilish tizimlarini yagona universal modeli mavjud emas. Har bir korxona
o‗zining echimini topadi. Ko‗pgina kompaniyalar va firmalarning faoliyatlarini
umumlashtirib, biz muvaffaqiyatli modellarni keltiramiz:
1. Dunyo bo‗ylab tayyor mahsulotni sotish, lekin bitta markazda (asosan o‗z
mamlakatlarida) logistika va ishlab chiqarishni ta‘minlash.
2. Bir markazli (odatda uyda) ishlab chiqarishni tashkil etish, balki majmua
mamlakatda xomashyo, yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi qismlarni yetkazib
berish.
3. Asosiy ishlab chiqarish markazi, boshqa mamlakat yoki mintaqalarda
xizmat ko‗rsatish.
4. Mahalliy bozorlardagi asosiy materiallarning katta qismini sotib olgan
milliy kompaniya sifatida ro‗yxatdan o‗tish.
5. Mahalliy bozorlarda to‗liq mustaqil kompaniyalarning tarmog‗ini yaratish
va ularni tayyor maxsulotini yetkazib berish.
Jahon iqtisodiyoti Globallashuvi- iqtisodiy faoliyat sohasida, etarli logistika
boshqarish ta‘minlash uchun ortib borayotgan talablarini kechirmoqda. Butun
dunyoda, shu jumladan, Uzbekistonda ishlab chiqarilayotgan korxonalar maxsuloti
jahon bozoriga kirib, bozordagi o‗sish tendentsiyasiga bog‗liq xolda korishimiz
mumkin. Xalqaro savdoni kengaytirish bilan birga, tegishli logistika xizmatlari
ham ortib bormoqda.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirishda ko‗plab omillar korxonalarning
iqtisodiy faoliyatidagi chegaralarni bartaraf etadi. Shu bilan birga, xalqaro
logistika rivojlanishining barcha to‗siqlari olib tashlandi, deyish mumkin emas.
Bas, turli siyosiy tizimlar, mamlakat iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning turli
darajadagi, turmush turli standarti va, shu jumladan, turli xil sabablar, natijasida
ko‗plab cheklashlar, tijorat, moliyaviy, bojxona va boshqa to‗siqlar bor. Bunday
33
to‗siqlar kabi Evropa Ittifoqi o‗rtasida bo‗lib, mavjud va hokazo Sharqiy evropa,
evropa Ittifoqi va Rossiya, AQSH va Evropa Ittifoqi, AQSH va Meksika, evropa
Ittifoqi va Markaziy Osiyo, AQSH va Yaponiya. Bundan tashqari, xalqaro
logistika bo‗yicha hisob xalqaro raqobat ichiga cheklovlarni va logistika
muvaffaqiyatli rag‗batlantirish uchun bu omillarni e‘tiborga olish kerak.
Xalqaro logistika muammolarga moliyaviy to‗siqlar xalqaro darajada
hisobga olish zarurligi kelib chiqqan: Valyuta kursidagi o‗zgarishlar, bojxona
qoidalariga va tartib, ayniqsa, iqtisodiy siyosatini; boshqa omillar tufayli silliq
operatsiya, logistika va vositachilarning ta‘minlash nuqtai nazaridan qo‗llab-
quvvatlash
(turli
mamlakatlarda)
ishida
farqlar,
banklar,
sug‗urta
kompaniyalari, huquqiy maslahatchilar, mahalliy transport kompaniyalari va
boshqa tashkilotlar, uchun, institutsional infratuzilma bilan bog‗liq to‗siqlar
mavjud.
Tarqatish
kanallarida
davlatlararo
tafovutlar
xalqaro
logistikani
rivojlantirishga to‗sqinlik qiladi. Masalan, transport vositalarining milliy va
mintaqaviy xususiyatlari, temir yo‗l infratuzilmasi, yuklarni tashish uskunalari
hisobiga standartlashtirish muammolarini keltirib chiqaradi. So‗nggi yillarda
Xalqaro
standartlashtirish
tashkiloti
(ISO)
yuk
tashish
uskunalarini
(konteynerlar, sxemalar, transport vositalarining o‗zlari) birlashtirishi va
standartlashtirish bo‗yicha katta sa‘y-harakatlarni amalga oshirdi. tarqatish
kanali tanlash to‗g‗risidagi qaror, shuningdek, savdo to‗siqlarini bog‗liq -
qoidalarga bevosita tovarlar turini cheklash yoki import hajmining ortiq boj
darajasini oshirish.
Jahon bozorini egallashda ushbu yo‗lda ishtirok etadigan va to‗sqinlik
qiladigan barcha omillarni diqqat bilan taqqoslash zarur. Xalqaro savdoni
kengaytirish jahon bozorlari bilimlarini logistika va global toifalar bo‗yicha
fikrlash qobiliyatini talab qiladi. Xalqaro logistika uchun mavjud to‗siqlarni
(to‗siqlarni) oldindan baholash, g‗ayritabiiy vaziyatlarda yuzaga kelishi
mumkin bo‗lgan muammolarni muqobil echimini kiritish kerak. Ichki va
34
xalqaro logistika bozorida ayni tamoyillariga bo‗ysunadi, lekin xalqaro faoliyati
sharoitlari ancha qiyin va yuqori xarajatlarini o‗z ichiga oladi.
So‗nggi yillarda xalqaro logistika rivojlanishining yangi shartlari mavjud
bo‗lib, ularning asosiy qismiga quyidagilar kiradi.
1. Xalqaro mexanizmlarni tushunish va transmilliy korporatsiyalar va boshqa
biznes tashkilotlarning raqobatbardoshlik jihatidan strategik elementi sifatida yangi
tushuncha mavjud.
2. Yangi tashkiliy munosabatlar qurish, xalqaro strategik hamkorlar
integratsiyasi istiqbollari juda keng bolib, ayniqsa moslashuvchan ishlab chiqarish,
axborot va kompyuter texnologiyalari va telekommunikatsiya tizimlarini sohasini
tashkil etadi.
3. Texnologik imkoniyatlar keskin o‗zgardi va xalqaro integratsiya, yangi ufqlar
ochdi.
Moslashuvchan va dinamik bozor muhitining o‗zgaruvchan sharoitlariga va
xalqaro jihatdan, shu jumladan, uning mahsulotlari uchun talab, tez moslashuvi
muhtoj raqobatbardoshligini oshirish taminlaydi. Shu bilan bir vaqtda, bir mahsulot
(logistika) hayot davrining har doim turli yo‗nalishlarda tushirilgan bo‗lishi kerak:
erishish uchun tadqiqot va rivojlantirish faoliyati, xomashyo yetkazib, ishlab
chiqarish vaqtida, tayyor mahsulot buyurtma ishlash vaqti tarqatish vaqti, boshqalar
uchun vaqt asosiy kompaniyalari qo‗rg‗oshin vaqtini qisqartirish ko‗pincha
ixtisoslashuviga moyil, lekin ayni paytda xalqaro logistika tarqatish tizimlari xalqaro
mediatorlar bilan integratsiya qilish uchun ehtiyoj mavjud.
Bozor munosabatlari va raqobat ortishining murakkabligi endi quyidagi
asoslarni o‗zgartirishga olib keladi.
1. Tezlik o‗sib boradi, ayniqsa eksport-import operatsiyalarida moddiy va
axborot oqimlarining intensivligi va murakkabligi ortadi. Xalqaro logistika
vositachilari murakkab moliyaviy munosabatlarga ega.
2. Xalqaro logistik zanjirlar va kanallardagi ulanishlar soni qisqarmoqda,
tashkiliy va iqtisodiy xalqaro logistika tizimlari munosabatlarini, lekin ularning
murakkabligining ortishi son gixatdan kamayishiga olib keladi.
35
3. Logistik zanjirlarning ishonchliligi kamayadi, chunki ishlab chiqarishdagi
materiallar va xalqaro tarqatish tarmoqlarida inventarizatsiya kamayadi yoki amalda
yo‗qoladi.
Ushbu tendentsiyalarning natijasi xalqaro logistik tizimning mumkin
bo‗lmagan beqarorligi ortishi hisoblanadi. Strategik biznes maqsadlariga erishish
uchun ularning barqarorligini va ishonchliligini oshirishda xalqaro logistik
tizimning o‗zi va tashqi muhit bilan ham keyingi integratsiya zarur. Rivojlangan
kurashda yangi omillar va afzalliklarni izlash 1990-yillarda integratsiyalangan
xalqaro logistika tizimini rivojlantirishga kuchli turtki beradi.
Hozirgi vaqtda dunyodagi logistika globallashuviga quyidagi omillar sezilarli
ta‘sir ko‗rsatmoqda:
Logistika xarajatlarini kamaytirish va logistika xizmatlarini takomillashtirish
zarurati;
• Yangi bozorlar, jumladan chet elda ishlab chiqarishni ko‗paytirish orqali sotish
hajmini ko‗paytirish zarurligi, buning oqibatida mahsulotlar (xizmatlar) sifati uchun
yaxshi logistik strategiyalar va echimlar talab etiladi;
rivojlangan global infratuzilmaga ega xalqaro logistika vositachilarining, jumladan,
texnik vositalar va axborot texnologiyalarining paydo bo‗lishi, transmilliy
korporatsiyalarning strategik logistika echimlarini ta‘minlash;
• Xalqaro logistika zanjirlarida sheriklar o‗rtasidagi keng funktsional integratsiyani
ta‘minlash uchun asos bo‗lgan oxirgi axborot va kompyuter texnologiyalari va
tizimlari tomonidan qo‗llab-quvvatlangan, keng miqyosda mehnatning xalqaro
taqsimotiga ega kompaniyalarni ishlab chiqish;
• xalqaro logistika zanjirlari infratuzilmasida xalqaro savdo jarayonlarini yanada
takomillashtirish, transportni tartibga solish, atrof-muhitning yukini kamaytirish va
innovatsiyalarni joriy etish.
Do'stlaringiz bilan baham: |