Eksperimental psixologiya

K=2000/200=10

Bu esa tanlov jarayonida ro’yxatdan har bir o’ninchi birlik tanlab olinishi lozimligini anglatadi. Tanlov hisobi ro’yxat boshidan yoki oxiridan boshlanishi mumkin. Bunday ro’yxatlar qatoriga saylovga nomzodlar ro’yxati, kadrlar bo’limi ro’yxati blankalari, ishlab chiqarish tsyexlaridagi tabyellarni misol kyeltirsa bo’ladi.
Ijtimoiy psixologik tadqiqotlar uchun yetarlicha qulay va aniq usul - bu syeriyali tanlov usulidir.

Uning mazmuni quyidagicha izohlanadi: agar bosh majmuadagi birliklarni sifat-xususiyatlariga ko’ra qismlar-syeriyalarga, “bo’lib tashlash” imkoniyati bo’lsa, unda har bir syeriyadan alohida-alohida ryespondyentlar tanlab olinadi. Syeriyalardan tanlab olingan ryespondyentlar soni undagi umumiy elyemyentlar soniga proportsional bo’ladi. Ryespondyentlarni alohida guruhlarga ajratishni quyidagi ko’rinishda tasvirlash mumkin.

Rasmda 3 ta syeriya tasvirlangan. Ularning har biridan myexanik yoki xususiy-tasodifiy tanlov yordamida tahlil birliklarini tanlab olish mumkin.
Alohida syeriyalardan tanlab olinadigan ryespondyentlar soni quyidagicha aniqlanadi:

i-bosh majmuadan ajratilagn syeriyalar.
N_i-syeriyadagi birliklar soni.
Misol uchun olamiz: 200 kishidan iborat ishlab chiqarish korxonasi. U o’ziga 300ta oliy ma’lumotli, 700 ta tugallanmagan oliy va 1000 ta o’rta maxsus ma’lumotga ega bo’lgan ishchilarni biriktirgan. Bosh majmuaga 200 kishi kiritilishi kyerak. Bunda quyidagi yo’l bilan har bir syeriyadan ryespondyentlar tanlab olinadi:
n₁=300*200/2000=30 kishi;
n₂=1000*200/2000=100 kishi;
n₃=700*200/2000=70 kishi;
Tanlov majmuasining umumiy kattaligi n=n+n₂+n₃=200 kishi bo’ladi.
Amaliyotda tadqiqotchi tomonidan klastyerli (uyali) tanlov usuli tyez-tyez qo’llaniladi. «Klastyerli» (ingliz tilida uya, in)-kuzatuv ostidagi birliklarning tabiiy guruhlanishini anglatadi. Bu usulda dastlab tanlov birliklari sifatida alohida ryespondyentlar emas, butun bir guruh - klastyerlar tanlab olinib, so’ng shu klastyerlar ichida barcha birliklarda yoppasiga so’roq o’tkaziladi.
Masalan, harbiy xizmatchilar bosh majmuasi harbiy qism-bo’linmalarga bo’linishi, o’quv muassasalari-univyersityet, institutlarda talabalarning fakultyetlarga taqsimlanishi klastyerlar bo’lib xizmat qiladi.
Klastyerli tanlovda guruhlar tarkibi maksimal darajada bir-biriga o’xshash bo’lgan holda tanlov ryepryezyentativ bo’lishi mumkin.
Umummilliy so’rov o’tkazilayotganda klastyer usulini qo’llash namunasi sifatida qishloqlar, mahalla, tumanlari, shahar tumanlari saylov uchastkalariga bo’linishini misol sifatida kyeltirish mumkin.
Klastyer jarayonlari to’g’ri qo’llanishi uchun 4 zaruriy shartga amal qilish kyerak:

1. 
   Klastyerlar aniq byelgilanishi lozim. Bosh majmua a’zosi faqat 1 ta klastyerga tyegishli bo’lishi mumkin.
   
2. 
   Har bir klastyerga kiradigan bosh majmua a’zolarining soni aniq bo’lishi lozim.
   
3. 
   Klastyerlar juda ham katta bo’lmasligi va gyeografik jipslashgan bo’lishi lozim.
   
4. 
   Klastyerli tanlovni shunday bajarish lozimki, u tanlov xatosining o’sishini kamaytirish kyerak.
   

Bunday tanlovni bajarishdan oldin tadqiqotga kyetadigan sarf-xarajatlarning samaradorligini solishtirish foydalidir. O’zgaruvchilar sifatida klastyerning o’rtacha kattaligi va klastyerlar soni tanlanadi. SHu 2 o’zgaruvchiga bog’liq bo’lgan sarf-xarajatlar quyidagicha baholanadi:
Ct=A^*C1+H^*C2
Ct-tadqiqotning umumiy bahosi;
A-“dastlabki tanlov birliklari” soni.
C1-dastlabki tadqiq qilishga kyetadigan o’rtacha xarajatlar.
H-ryejalashtirilgan tanlovni umumiy kattaligi.
C2-birta intyervyu o’tkazish uchun kyetadigan o’rtacha sarf-xarajatlar.
Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda ehtimoliy tanlov bilan bir qatorda aniq bir maqsadga yo’naltirilgan tanlov usuli qo’llanilib, u ehtimollik nazariyasi qoidalaridan xoli tarzda amalga oshiriladi. Bu tanlov usulining quyidagi turlari ajratiladi: stixiyali tanlov, kvotali tanlov, asosiy massiv tanlov.
Stixiyali tanlov usuliga gazyeta va jurnal mushtariylarining pochta orqali so’roq qilinishi misol bo’ladi. Bunda tarqatilgan ankyetalarni qaytargan ryespondyentlar sonini oldindan byelgilash imkoni bo’lmaydi. Ushbu holat tanlov ryepryezyentativligi bahosini qiyinlashtiradi. SHu sababdan tadqiqot xulosalari byevosita so’roqda ishtirok etgan ankyetalar-tanlov majmuasiga asoslanib chiqariladi.
Jamoatchilik fikrini o’rganishda kyeng qo’llaniladigan yana bir usul kvotali tanlov usulidir. Bu usul odatda bosh majmuaga kirgan elyemyentlarning xususiyatlari to’g’risida statistik ma’lumotlar tadqiqot boshlanishidan oldin to’plangan hollarda ishlatiladi. Bu ma’lumotlar tadqiqotlar jarayonida psixolog uchun kvota sifatida xizmat qiladi va ular kyeyingi bosqislarda qo’l kyelishi mumkin.
Kvotali tanlovda ryespondyentlar (kvota) intyervyu oluvchi shaxs tomonidan kvota ko’rsatkichlariga asoslanib tanlab olinadi. Ko’pincha bunday ko’rsatkichlar sifatida ryespondyentlarlarning ma’lumotidarajasi, yoshi, profyessional tayyorgarligi va h.k. lar misol bo’ladi. Bosh majmua haqida ma’lumotlarning borligi bu tanlov usulini ma’lum idoralar, muassasa, korxonalarda qo’llash imkonini byeradi. Korxonalarda o’tkaziladigan tadqiqotlar uchun kvotali tanlov usulining muhimligi shundaki, bu yerda sotsial tajribalar o’tkazish mumkin.