|
3. Мавзу Оғзаки мулохаза юритиш орқали масалани ечиш қонунияти.
Мустақил, мантиқий, ихчам тафаккурни ва унинг бошқа ҳусусиятларини ривожлантириш мумкинми?
Психологлар бу саволга ижобий ҳолда тасдиқ жавобини берадилар. Албатта аклнинг бу сифатларини ривожлантиришда туума интеллектуал, ирсият орқали ўтган лаёқат /майл/ муҳим аҳамиятга эга. Лекин, бу ерда шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, тугма лаёқатларнинг ривожланишида, яхши қобилиятнинг ривожланишида тиришқоқлик, ўз устида ишлаш, меҳнат катта рольўйнайди. Бу пайтда ўз интеллектуал имкониятларини юзага чиқариш, уни ривожлантириш учун катта меҳнат сарф қилган киши кам туума лаёқатга эга бўлсада, лекин меҳнатсеварлиги туфайли катта туума интеллектуал қобилиятга эга бўлиб, дангасалик хусусиятига эга бўлган кишиларга қараганда катта муваффақиятга эришадилар. Албатта кишида туума лаёқат билан бирга меҳнатсеварлик, мақсадга интилувчанлик, тартиблилик бўлиши энг яхши /идеал/ вазиятдир.
Юқорида таъкидлаб ўтилганларнинг барчаси яна бир бор системали меҳнат ва таълимнинг тафаккур ва ақлнинг турли сифатларини ривожлантиришда қанчалик муҳим аҳамиятга эга эканлигини эътироф этишимизга имконият беради.
Ўқитувчилар, ҳар куни янги /методикалар/ усулларини қўллаш орқали меҳнат ва таълим бериш жараёнида, баъзан ўз ўқувчиларида ақл сифатлари анча яхши ривожланганлигини унутиб ҳам қўйишлари мумкин.
Шуни ҳам алоҳида таъкидлаш жоизки, таълим характери тафаккур типларини шакллантиришга ҳам таъсир кўрсатади. Қуйида берилган жадвалдан кўришимиз мумкинки, турли характердаги таълим тафаккурнинг турли типларини шакллантиради. Агарда сиз мустақил ижодий тафаккурни / фаол тафаккурни/ ривожлантирмоқчи бўлсангиз, дарс жараёнида изланувчи муаммоли таълимдан фойдаланишингиз зарур.
Таълим характерига боғлиқ бўлган тафаккур типларини шаклланиш схемаси тасвири.
Қачонки билишга тегишли бўлган элементларнинг тушунчалари мустақил синтез қилинган вақтдагина фаол ақлий оператсияларни шакллантириш имконияти яратилади. Белгиланган алгоритмик ёки тасвирлаш-тушунтириш таълими кўп ҳолда мустақил бўлмаган ёки кўпроқ хотирага ярим репродуктсияга таянувчи ярим мустақил тафаккурни шакллантиради
Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, ўқитувчилар дарс жараёнида сўроқ функтсиясини охиригача амалга оширмайдилар. Дарсда сўроқёрдамида катта мувоффақиятларга эришиш мумкин:
1) ўқувчиларни саводхон ҳолда сўзга чиқишга ўргатиш /ўз нуқтаи назарини асослаш,уни ҳимоя қилиш/;
2) бошқа ўқувчиларни сўзловчини диққат билан эшитишга ва амалий фикр, таклиф, қўшимчалар қилишни ўргатиш;
3) мунозара ва баҳсларга саводхон ҳолда иштирок этишга ўргатиш.
Шундай қилиб, материални тушунтиришдек, уни сўрашни ҳам муаммоли, диалогли тарзда ташкил этиш мумкин.
Бир қатор психологлар эътироф этганларидек, бу диалогик характерга эга бўлган тафаккур табиатига мос келади.
Диалогик курилган тафаккур, одатда кўпроқсермаҳсулдир.
Бу вазиятда вазифани ҳал этишда энг яхши ёрдамчи бу-оппонент бўлиши мумкин, у қарама-қарши ҳолда ўтириб, саволлар беради, эътироз билдиради.
Експериментатор /синалувчи/ оппонентнинг барча кўрсатмаларини бажаришни ва уни амалга оширишни ёкиасосли равишда инкор этишини кузатади. Синалувчининг оппонент билан бундай "диалог" синалувчининг онгида ҳам ўзининг, ҳам бошқаларнинг фикрини "совуққонлик" билан муҳокама қилишга ва бу саволни шу каби кўп томонлама қараб чиқиш унинг фойдасига ҳал бўлганлигига ишонч ҳосил қилади. Оппонент синалувчига бирон-бир фикрни четлаб ўтишга, уларнинг биронтасига "тўхтаб" қолмаслигига имкон бермайди. Вақт ўтиши билан синалувчида "ички оппонент" тууилади. Таффакур тартиблашади. Вазифа шартини енгил-елпи ўрганиш, тартибсиз синаб кўришлар, ўйловсиз фаразларнинг тууилиши, уларни масъулиятсиз равишда текшириш йўқолади. Тўсатдан ва ёрқин, лекин нотўури "фикр" камтарин, лекин жуда асосли фикр билан ўрин алмаштиради.
Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, ижодий вазифаларни ҳал этишда, улар белгиланган "чалуитувчи"га эга эканлигини назарда тутишимиз керак. Биз бундай ҳолатга тез-тез тушиб қоламиз. Бизнинг асосий хатоимиз биринчидан, вазифа шарти билан чегараланиб қолишимиз ва ёки масала шартини ечишда бир ҳил қолипдаги усулдан фойдаланишимиздир. Кейинги бўлимда қатор ижодий вазифалар берилган, ушбу вазифаларни ҳал этиш учун бажарилган машқлар, уларни бажаришга тўсиқлик қилаётган кўплаб субъектив омилни бартараф этишга имконият беради, шунингдек тафаккурнинг мустақиллигини ва ижодийлигини ривожлантиради.
Шуни ҳам таъкидлаш керакки, тафаккурнинг мустақиллиги, унинг ижодийлиги мактаб таълимининг норасмий муҳитига, унинг бой материалларини беришга, тарбияда дастурсиз усулга кўмак беради.
Шунингдек, мустақил тафаккурни шакллантиришда қуйидаги психологик усул - миқдорий эслатиб туриш ҳам муҳим роль ўйнайди. Қуйидаги вазиятни кўриб чиқамиз: ўқувчи қийин вазифанинг жавобини ахтаряпти, маълумки у масаланинг жавобини хали билмайди, у жавобни фикрий жараёнинг якунидагина топиши мумкин. Жавобни билган ўқитувчи ўқувчига ёрдам бера бошлайди. Тажрибали ўқитувчи жавобни дарҳол айтиб бермайди, балки ўқувчига аста-секинлик билан, зуруриятга қараб кичик-кичик маълумотларни айтиб турадики, бунда асосий ишни ўқувчининг ўзи бажаради. Агарда ўқувчига дарҳол жавоб. ҳақида маълумот берилса, бу ўқувчи тафаккурининг ривожланиши учун фақат тўсиқ бўлади. Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, таффаккур - бу янгиликни изланиш, ва очиш учун амалга ошадиган техник жараён /субъектив янгилик бўлса ҳам/. Шунинг учун ҳам ўқитувчилар буни доимо ёдда тутган холда ўқувчиларга янгиликни очиш учун кулай шароит яратишлари лозим. Вазифани ҳал этишнинг бошлануич босқичидаёқ ўқувчига вазифанинг ечими ҳақида маълумот берилса, уларнинг тафаккур^и ёки умумман ишламайди, ёки паст даражада ишлайди. Ўқувчилар доимо ўқитувчининг малакали ёрдамига муҳтож, лекин бу ёрдам олдиндан берилган тайёр натижа жараёни билан алмашиб, уларнинг тафаккурини чегаралаб қўймаслиги лозим.
Do'stlaringiz bilan baham: |
