EKOTURIZM MUSTAQIL TURIZM TADBIRLAR
G‘arb mamiakatlarida ekoturizmga iqtisodiy soha jihatidan
qaraladi, chunki chet ellarda jadal sura’tlar bilan rivojlanib bora-
yotgan ekoturizm iqtisodiy foyda keltiruvchi turizmning eng
istiqbolli turlaridan bin hisoblanadi.
Ekspertlaming ta’kidlashlariga binoan, ekoturistlar ko‘pincha
o‘rta yoki o‘rtadan yuqori sarmoyaga ega boigan, har tomonlama
ta’minlangan sayohatchilardan iborat. Sayyoramizda inson faoliyati
tegmagan yowoyi tabiat juda kam qolganligi sababli, odatda
bunday hududlarga sayohat qilish cheklangan ham da ularga sayohat
qilish ham sezilarli darajada qim m at boMadi. Shu sababli,
ekoturizm da darom ad turizm ning boshqa turlaridan tushgan daro-
m adlardan bir necha m arotaba k o ‘pdir.
B M T va B T T tashkilotlarining m a ’lum otlari bo4yicha, oxirgi
20 yil ichida endi rivojlanib borayotgan m am lakatlarda ekoturistlar
soni k o ‘payib va undan olinadigan darom adiar yildan-yilga o ‘sib
borm oqda.
D em ak, ekoturizm tabiatni m uhofaza qilish tadbirlarini am alga
oshirishga katta iqtisodiy hissa q o ‘shadi ham da bunday tadbirlam i
to ‘la-to ‘kis o ‘tkazishga katta m oliyaviy k o ‘m ak ham berishi
m um kin.
E kologik turizm m aqsadi - V atanim izning tabiiy resurslaridan
oqilona foydalanish sohasida, Ona V atinim izning landshafti, hayvo-
not va nabotot dunyosining boy va betakror tabiati bilan tanishtirish,
xalqlar o ‘rtasidagi do ‘stlik rishtalarini b o g ‘lash, m am lakatlar va turli
xalqlam ing biri-birini kengroq bilishi, balki shu bilan birga 0 ‘zbe-
kiston hududida qirilib ketish arafasida turgan noyob hayvonot va
nobotot dunyosini saqlash va k o ‘paytirish m aqsadida q o ‘riqxonalar
(Surxon, N urota, H isor, B aday-T o‘qay, Z arafshon, Q izilqum ,
C hotqol, Zom in, K itob) parvarishxonalar («Jayron») ekom arkazi,
Sayhun x o ‘jalig i) tarkibida va atroflda ja h o n talablariga ja v o b bera
oladigan m illiy tabiiy b o g ia rn i am alga oshirish orqali m uhofaza
qilinadigan hududlarda ekoturizm obyektlarining m oddiy-texnika
bazasini yaratish uchun qo‘shim cha chet el investitsiyalarini jalb
qilishdan iboratdir.
E kologik turizm ni rivojlantirishda alohida m uhofaza qilinadi
gan tabiiy hududlar ju d a katta rol o ‘ynaydi. Shunday ekan, bugungi
kunda m am lakadm izda ushbu hududlam i k o ‘paytirish va ulardan
ekoturizm da foydalanish y o ‘l!arini ishlab chiqish lozim boMmoqda.
Bugungi kunda m am lakatda tabiati alohida m uhofaza qilinadi
gan hududlarda ekoturizm ni rivojiantirish m uhim m asalalardan biri
hisoblanadi. 0 ‘zbekiston R espublikasining «A lohida m uhofaza
etiladigan tabiiy hududlar to ‘g ‘risida»gi Qonuni doirasida alohida
m uhofaza etiladigan tabiiy hududlam ing asosiy turlarini quyidagi
- o ‘sim lik va hayvonot dunyosini m uho-
faza qilish, ularning nodir va tugab borayotgan turlarini saqlab
qolish, sonini ko‘paytirishda m uhim o ‘rin tutadi. H ozirgi vaqtda
Chotqol tc g ‘-o ‘rm on, P ayg ‘am barorol, Q izilqum , B odayto'qay,
N urota, Zarafshon, H isor, V arganzi, K o ‘hitan g tog‘, K itob davlat
q o ‘riqxonalari mavjud.
- «A lohida m uhofaza etiladigan
tabiiy hududlar to ‘g ‘risida”gi Q onunning 15-m oddasiga k o ‘ra,
davlat m illiy tabiat b og‘lari tabiatni m uhofaza qilish m uassasasi
bo ‘lib, ularning hududlari (akvatoriylari) alohida ekologik, tarixiy
v a estetik qim m atga ega b o ‘lgan ham da tabiatni m uhofaza qilish,
rekreatsiya, m a’rifiy, ilm iy va m adaniy m aqsadlarda foydalanishga
moMjallangan tabiiy m ajm uilam i qam rab oladi.
- q o ‘riqxonalardan tashqari ka-
m ayib ketayotgan o ‘sim lik va hayvon turlarini saqlab qolish va
tiklash m aqsadida barpo etiladi.
- 0 ‘zbekiston R espublikasining
“A lohid a m uhofaza etiladigan tabiiy
hududlar to ‘g ‘risida”gi
Q onunning 21-m oddasiga binoan, ekologik, ilmiy, estetik, m adaniy
jih atdan noyob, o ‘m ini to ‘ldirib b o im a s , qim m atli, kelib chiqishi
tabiiy b o ‘lgan obyektlar davlat tab iat yodgorliklari hisoblanadi53.
0 ‘zbekiston R espublikasining davlat tom onidan m uhofaza
etiladigan tabiiy hududlari 14.2.1-jadvalda k o ‘rsatilgan.
0 ‘zbekiston Respublikasining "Alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to ‘g‘risida"gi Qonuni
54 Atlas. O'zbekiston iqtisodiy va ljtiinoiy geografiyasi. -Т ., 2015.
Keltirilgan jadval maiumotlari bilan tanishib chiqib, res-
publikamizda ekoturizm rivojlanishi kerak boigan birinchi navbat-
dagi ekoturizm resurslari davlat muhofazasida ekanligi maium
boiadi. Bu holat juda to‘g‘ri qaror qilingan. Dunyoning barcha dav-
latlarida ham 14.2.1-jadvaldagi tabiiy hududlar o‘zining o‘simliklar
olami va hayvonot dunyosi bilan qattiq qo‘riqlanadi. Shu bilan
birga, ta’kidlash lozimki, juda ko‘plab davlatlarda, ayniqsa, tabiatda
noyob o‘simlik yoki hayvon turlari muhofaza qilinadigan qo‘riqxo-
nalardan ham ekologik turizm maqsadlarida samarali foydalaniladi.
Bunga m isol qilib A frika, Kanada, A m erika, A vstraliyadagi qo 'riq -
xonalar, rezervatiar va m illiy parklar haqidagi kino-seriallam ing
tobora om m aviylashib borayotganligini keltirish m umkin.
Shuningdek, ta ’kidlab o ‘tish jo izk i, m am lakatim izda kam yob
hayvonlam i urchitish b o 'y ich a m arkazlar ham faoliyat k o ‘rsatib
V atanim iz ekoturizm ining taraqqiyot salohiyati nihoyatda
katta va uni jadal su ra ’tlar bilan rivojlantirish uchun barcha im koni-
vatlar m avjud. Faqat bu salohiyat va im koniyatlardan jah o n d a eko-
turizm i taraqqiy etgan m am lakatlar tajribasiga tayangan holda, oqi-
lona foydalanish ham da ilm iy asosda xatolarsiz amalga oshirish lozim.
M am lakatim iz o ‘ziga xos betakror tabiat boyliklariga, bir
qancha so ‘lim go ‘shalariga, noyob hayvonot olam iga ega. B ulam ing
ham m asi ekologik turizm ni rivojlantirish uchun asosiy resurs va
im koniyat b o ‘lib hisoblanadi. Birgina hayvonot olam iga nazar
tashlaydigan b o is a k , m am lakatim izda ayni paytda um urtqali
hayvonlarning 677 turi, shu jum ladan, sut em izuvchilam ing 108,
qushlam ing 432, sudralib yuruvchilam ing 58, arnfibiyalarning 2
ham da baliqiam ing 77 turi, shuningdek, um urtqasizlarning 15
m ingdan ortiq turi m avjud. H ozirgi kunda sut em izuvchilam ing 23,
qushlam ing 48, sudralib yuruvchilam ing 16, baliqiam ing 17. halqa-
55 Atlas. 0 ‘zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. -Т ., 2015.
chuvalchanglam ing 3, m ollyuskalam ing 14 va b o ‘g ‘imoyoq-
lilam ing 61
turi “Q izil kitob”ga kiritilgan va ular alohida
m uhofazaga olingan56.
14.3. 0 ‘zbekiston Respublikasining ekoturistik rayonlari
0 ‘zbekiston R espublikasi Tabiatni m uhofaza qilish davlat
q o ‘m itasining m utaxassislari 0 ‘zbekistonning ekoturistik rayonlari
xaritasini ishlab chiqishgan.
X aritaga m uvofiq, butun m am lakatim iz hududi XIV ekoturistik
rayonga ajratilgan. H ar bir ekoturistik tum anga ekoturistik zon a deb
ham qarash m um kin. U lar jum lasiga Ustyurt, Orol va O rolb o‘yi,
A m udaryo, Q izilqum , N urota, Zarafshon, A ydarkul, Sirdaryo,
C hirchiq, O hangaron, Farg‘ona, Turkiston, Q ashqadaryo, H isor,
Surxondaryo ekoturistik rayonlari kiritilgan.
’’O'zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi ma’lumotlari asosida.
Har bir rayon o‘zining'ekoturistik holati, imkoniyatlari, shart-
sharoitiari va rivojlanish istiqbollari nuqtayi nazaridan ajralib turadi.
Masalan, Ustyurt ekoturistik rayonini oladigan boisak, u
0 ‘zbekistonning shimo!i-g‘arbida Qoraqolpog‘istonda joylashgan
plato bo‘lib, uning umumiy maydoni 200 ming km2 ni tashkil etadi.
Bu joylar dunyoda eng katta va yagona 60-150 metrlik tik qoyali
jarlari, davolash xususiyatiga ega bo‘lgan juda katta - 1000 km tuzli
Borsa kelmas sho‘rxoki bilan mashhur. 0 ‘simlik qoplami siyrak,
osh tuzi va balchiqli tuzning qatlami 16-27 sm dan 5 m gacha bora-
di. Yangi qurib bitkazilgan Qo‘ng‘irot soda zavodi aynan ana shu
tuzlar hisobiga ishlaydi.
Neolit davridan qolgan «Ustyurt makoni» ham noyobdir. Unda
60 ga yaqin qadimiy odamlar yashagan tabiiy obyektlar aniqlangan.
Ularning ichida ham tarixiy, ham ekoturistik ahamiyatga moyil
«Tempa» makoni bo‘lib, undan Xorazm arxeologiya ekspeditsiyasi
qadimiy mehnat va ov qurollarini topgan.
Orol va Orolbo‘yi ekoturistik rayoni ekologik inqirozli
ekoturistik hudud bo‘lgani uchun ham ekstremal ekoturistik obyekt
bo‘lib hisoblanadi. Ekoturistik marshrutlar bir paytning o‘zida ham
Orolning qurigan, ham uning ta’sirida bo‘lgan Orol atrofi
hududlarini qamrab oladi. Ekoturlar nafaqat treking (piyoda) yoki
tuya va otlarda, balki samolyot va vertolyotlar orqali ham amalga
oshirilishi mumkin.
Amudaryo ekoturistik rayoni. Amudaryoning o‘zaniga yaqin
sohillarida to‘qayzorlar mavjud bo‘lib, ular ekoturlar uchun juda
qiziqarli noyob landshaft hisoblanadi. Quyi Amudaryoning o‘ng
sohilida to‘qay landshaftidagi qushlar va hayvonlarni muhofaza
qilish uchun Baday-to‘qay qo‘riqxonasi tashkil etilgan. Omita-
faunani saqlash uchun Xorazm buyurtmaxonasi tashkil etilgan.
Bulardan tashqari, Qizilqumning g‘arbiy qismida, Amudaryoning
o‘ng qirg‘og‘ida, kembriy va kembriygacha davrda burmalangan
tog‘ jinslari ochilmalaridan iborat, balandligi 485 metrlik Sulton
Uvays togMariga ekoturlar uyushtirish mumkin. Amudaryo eko
turistik rayonida 0 ‘zbekistonning ko‘hna shaharlaridan biri Xorazm
joylashgan, uning arxitektura yodgorliklari tarixiy turizm markaz-
laridan biri hisoblanadi. Ekoturlami tarixiy turlar bilan kompleks
tarzda olib borish mumkin.
Nurota ekoturistik rayoni o‘zining ajoyib tabiat manzaralari,
tarixiy arxitektura yodgorliklari bilan kishilami maftun etadi. 1975-
yilda tashkil etilgan va maydoni 17,8 ming ga bo‘lgan 'Nurota tog*
yong‘oqzor-meva qo‘riqxonasi mavjud. Bu qo‘riqxonaga «Ekosan»
qoshidagi «Ekosantur» firmasi tomonidan ko‘plab marshrutlar
uyushtirilgan. Oqtog‘ning janubiy yon bag‘rida joyldshgan shamol
ta’sirida tebranib turuvchi bahaybat harsang toshli «Sangijumon»,
«Koriz qoldiqlar» kabi tabiat yodgorligi ekoturizmning muhim
obyektlaridan bo‘lib hisoblanadi.
Ko‘p asrlik ziyoratgoh «Chashma buloq» yaqinida «Chilustun»
masjidi, madrasa, Abul Xasan Nuriy maqbarasi va qal’asi
joylashgan. Qoratog1 tizmasining janubiy yon bag‘rida «Sarmish
darasi»dagi qoyalarda avlodlarimizning hayoti va madaniyatini aks
ettiruvchi lavhalar, rasmlar ishlangan.
Janubiy Nurota tizmasida uzunligi 110 m, absolyut balandligi
1060 m, maydoni 163 m keladigan «Maydon karst g‘ori», Shimoliy
Nurota tizmasidagi uzunligi 130 m, absolyut balandligi 1100 m,
maydoni 70 m keladigan «Xonaixudo karst g‘or» da g‘orshunoslikni
rivojiantirish mumkin. Bulardan tashqari, XI asrda bunyod etilgan
va XVIII asr boshlarigacha turgan «Raboti Malik karvonsaroyi»
sayyohlaming to‘xtash joyi, shuningdek, savdogarlaming savdo
qilish joyi bo‘lgan. Raboti Malik yonida ming yillik tarixga ega
bo‘lgan madaniy yodgorlik - sardoba uchraydi. Yer ichiga 12 m
botirilgan sardobada butun yoz bo‘yi muzdek va toza suv saqlangan.
Zarafshon ekoturistik rayonida Zarafshon daryosi bo‘ylarida
joylashgan to‘qay landshafti, undagi o'simlik va hayvonot dunyosini
muhofaza qilish uchun tashkillashtirilgan «Zarafshon qo‘riqxonasi»
mavjud. Buxoro viloyatining Shofrikon o‘rmon xo‘jaligi hududida
joylashgan qum-choi landshafti, u yerdagi o‘simliklar va hayvonlar
hamda tarixiy yodgorliklar (Vardanza shahar harobalari) davlat
tomonidan qo‘riqlanadi. «Vardanza» qo'riqxonasi, «Tocdako‘l flora
va faunasini boyitish» buyurtmaxonasi, Qoravulbozor xo‘jaligida
joylashgan «Jayron» ekomarkazi, suv va botqoqqa moslashgan
qushlarni ko‘paytiruvchi «Dengizko‘1» buyurtmaxonasi, Zarafshon
tog‘ tizmalaridagi Omonqo‘ton va Temurlang karst g‘orlari,
Zirabuloq-Ziyovuddin tog‘ tizmalaridagi ko‘p qavatli «G‘untak»
g‘ori va boshqalar diqqatga sazovordir.
Turkiston ekoturistik'rayonida ekoturlarni alohida muhofaza
etiladigan hududlarga uyushtirish mumkin. Chunki bu rayonda
Turkiston tizmasining shimoliy yonbag‘rida 1959-yilda tashkil
etilgan, absolyut balandligi 1760-3500 m, umumiy maydoni 21735
ga bo‘lgan «Zomin» davlat qo‘riqxonasi, maydoni 24110 ga bo‘lgan
noyob tog‘-areha ekosistemalarini tiklash va rekreatsiya maqsad-
larda foydalanish uchun 1978-yilda tashkil etilgan «Zomin» milliy
bog‘i mavjud.
Qashqadaryo ekoturistik rayoni cho‘l, dasht, tog‘ oldi va
tog‘li hududlardan iborat. Bu rayonda yoz va bahor oylarida cho‘l
va dashtlarda, yilning barcha fasllarida esa tog‘ oldi va tog‘li
hududlariga ekoturlar uyushtirish mumkin. Qashqadaryo ekoturistik
rayonida 1979-yilda tashkil etilgan, 3938 ga maydonga ega boigan,
MDH davlatlari ichida yagona «Kitob» davlat geologiya qo‘riq-
xonasi, 1992-yilda tashkil etilgan «Muborak» buyurtmaxonasi,
1992-yilda tashkil etilgan «Sechenko‘1» buyurtmaxonasi mavjud.
Surxondaryo ekoturistik rayonida Ko‘hitang tog‘li hududda
1987-yilda tashkil etilgan, 53,7 ming ga maydonda 800 xil o‘simlik
va 290 ta qush hamda 20 dan ortiq hayvon turlarini muhofaza qilish-
ga yo‘naltirilgan «Surxon» davlat qo‘riqxonasi mavjud. Surxon
daryo ekoturistik rayoni respublikamizning o‘ziga xos hududlaridan
biri, bu yerda quruq subtropik iqlim mintaqasi hukmron. Shuning
uchun ham yilning ko‘p oylarida ekoturlar uyushtirish imkoniyati
Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, 0 ‘zbekistonda ekoturizm-
ni rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yetarli, imkoniyatlar katta.
Ekotumi yilning barcha fasllarida o‘tkazish va uni tarixiy, diniy
turizm bilan qo‘shib olib borish mumkin.
Toshkent shahriga yaqin bo‘lgan Xumson - Oqtosh zonasining
turistik salohiyati tur mahsulot xizmatlarining narxi uncha baland
emasligi va hududning katta imkoniyatlari bilan farqlanadi. Xum-
songa qilinadigan tashriflaming o‘rtacha soni har mavsumda 10
ming kishiga yetadi, Xumsonning Oqtosh zonasiga bir kunlik tash-
riflami ham qo‘shib hisoblaganda kamida 120 ming kishiga yetishi
mumkin.
580 ‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi ma’lumotlari asosida.
Xumson xalqaro turizm yo‘nalishida kam tilga olinadi. Chet el
sayohatchilari bu yerlarga faqat Toshkentga qilgan tashriflari
doirasida kelishadi (ularning ulushi atigi 2% ni tashkil qiladi, boiish
muddatlari 2 kungacha). Bu hoi xalqaro miqyosda reklama ishlari
hali to iiq yo‘lga qo‘yilmaganligini anglatadi. Shu bilan birga,
Xumson - Oqtosh turistik zonasiga qiziqish bildiradigan mahalliy
turoperatorlar mavjud. Masalan, Asia rast, Ecosan tour, Elena tour,
AST, Ark-Osiyo firmalari shular jumlasidandir.
Do'stlaringiz bilan baham: |