Ekotizimlar dinamikasi va suktsessiyasi
Biotsenozlarning barchasi ham o`zgarib turuvchan bo`lib, bu o`zgarishlar 2 xil bo`ladi:
1)davriy o`zgarishlar
2)ilgarilama o`zgarishlar
Davriy o`zgarishlarga tashqi muhitdagi sutkalik, mavsumiy va yillik o`zgarishlar kiradi. Sutkalik o`zgarishlar organizmlarning aktivligiga ta'sir qiladi. Masalan, O`rta Osiyo cho`llarida yozning jazirama kunlarida tush payti aktivlik keskin pasayadi, kechqurun va ertalab u keskin oshadi.
Mavsumiy o`zgarishlar organizmlarning nafaqat aktivligiga, balki ularning soniga ham ta'sir qiladi. Bunga hayvonlarning bahorda ko`payishi, ko`zda ko`pchilik qushlarning issiq mamlakatlarga ketib qolishi kabilar misol bo`ladi.
Biotsenozlardagi ilgarilama o`zgarishlar undagi organizmlar soni va tarkibini qisman yoki to`liq o`zgatirishga olib keladi. Ular organizmlar jamoasiga muhit omillarining uzoq davom etadigan bir tomonlama ta'siridan kelib chiqadi. Bunga misol qilib atrof muhiti o`ta ifloslangan joydan aholining ko`chib ketishini keltirish mumkin.
Ilgarilama o`zgarishlar ba'zi hollarda ancha chuqur bo`lib, biotsenoz butunlay o`zgarib ketadi. Masalan, havoning davomiyli kuchli ifloslanishi u joyning suvi va tuprog`ini ham ifloslanishga olib kelishi mumkin. Bunday hodisaga digressiya ya'ni biotik jamoalar holatining yomonlashuvi deyiladi. Buning natijasida u joydan nafaqat odamlar ketib qoladi. Balkim suv va tuproqdagi organizmlar ham qirilib ketib, biotsenoz kambag`allashib qoladi. Bunday chuqur o`zgarishlarga ekzogen o`zgarishlar ham deyiladi.
Bundan tashqari tabiatda endogen o`zgarishlar ham bor-ki, ularning natijasida biotsenozning tarkibi birin-ketin o`zgara boradi. Masalan, tog`dagi yalong`och toshlar tabiiy omillar ta'sirida sekin-asta yemrilaboshlaydi. Bunga sabab, ularning sirtida paydo bo`lgan lishayniklar quyosh radiatsiyasi, harorat va namlik ta'sirida toshni yemiradi. Yemirilgan tosh ustida dastavval petrobiont (toshsevar) o`simliklar o`sadi. Keyinchalik toshlar to`liq yemirilib adirlar paydo bo`lgach, bu yerlarning tuprog`iga mos keladigan boshqa o`simliklar o`sadi. Bu joylarning hayvonot dunyosi ham o`simliklarga mos ravishda o`zgarib boradi. Biotsenozlarning ma'lum tartibda almashinishi ekotizimlar suktsessiyasi deyiladi. Ekotizimlar suktsessiyasi geobotanikada ekogenetik suktsessiya deyiladi, chunki bunda o`sha joyning ekologik sharoitlari birin-ketin o`zgaraborib, natijada bu joyda oldingisidan butunlay farq qiladigan ekotizimlar vujudga keladi.
Barcha holatlarda ham suktsession o`zgarishlar tezligi keyinchalik sekinlashadi va nihoyat to`xtaydi. Bu vaqtda u joydagi biotsenoz to`liq shakllangan bo`ladi. Suktsession o`zgarishlarning to`xtab qolishga suktsessiyaning klimaksi deyiladi. Bunday biotsenozlarda organizmlar o`rtasidagi raqobat pasayib, moddalar aylanish tartibga tushadi.
Ekotizimlar dinamikasini, undagi suktsession holatlarni o`rganish ekotizimlarni boshqarish imkonini beradi.
Siz biror marta murakkab va xilma-xil oʻsimliklar va hayvonlar dunyosiga boy boʻlgan landshaft, masalan, oʻrmonlar qanday paydo boʻlganiga qiziqqanmisiz? Bir vaqtlar bu yerlar ochiq qoyalardan tashkil topgan boʻlishi kerak, lekin bugungi kunga kelib bu yerlarda bir-biriga oʻzaro taʼsir koʻrsatib, birgalikda hayot kechiruvchi, har xil turlardan iborat populyatsiyalarga boy ekologik jamoalar yashaydi. Aftidan, ular bir tunda paydo boʻlib qolmagan!
Jamoalarning qanday paydo boʻlganligi hamda vaqt oʻtishi bilan oʻzgarib borishi ekologlarda katta qiziqish uygʻotib kelgan. Aslida ham ular koʻp vaqtlarini murakkab jamoalar, jumladan, oʻrmonlar qanday qilib boʻsh yer yoki yalangʻoch qoyadan paydo boʻlishini kuzatish uchun sarflashadi. Masalan, ekologlar vulqonlar otilishini, muzliklar yoki oʻrmon yongʻinlari orqaga chekinishini, yerlarning boʻshab qolishini va ochiq togʻ jinslarining paydo boʻlish joylarini oʻrganishadi.
Ushbu joylarni oʻrganish mobaynida ekologlar ekologik jamoaning bosqichma-bosqich oʻzgarib borish jarayonini kuzatadi. Koʻp hollarda buzilgan hududlarda paydo boʻlgan jamoalarning tarkibi odatda koʻp yillar davomida bir necha oʻzgarishlarga uchraydi. Ushbu qator oʻzgarishlar ekologik suksessiya deyiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |