Ekonomikaliq informatsiyalar klasifikatsiyasi ha`m olardi kodlastiriw Joba

-Uliwmalastirilg`an   tartipte  islep  shig`ariliwshi  ha`m  putkil 

mamleket ushin jalg`iz bolg`an uliwma ma`mleketlik;   

-Xizmetinin`  qanday da bir tarawi ushin jalg`iz tarawliq. 

Kag`iydag`a ko`re, tarawliq klassifikatorlar avtomatlastirilg`in islep 

shig`iwdin u`lgili jobalarinda tayarlanadi. Ma`selen, buxgalteriya esabi 

ushin esap rejeleri, to`lemler ha`m is haqiden uslap qaliw tu`rleri, 

modiy 

bayliqlar ha`reketi, operatsiyalar tu`rleri ha`m basqal ardin` 

kodlari du`zilgen; 

-  Aymaqliq,  olar  usi  ka`rxana,  sho`lkem,  bank  ushin  arnalg`an 

dizimlerde  duziledi(  tabel  sanlari,  bo`linbeler,  kariydalar  ha`m 

baskalardin  kodlari).  Aymaqliq  kodlardi  islep  shig`iw  orinlarinda  alip 

bariladi. 

---

Uliwma  ma`mleketlik  kl assifikatorlar(UK)  sha`rtli ra`wishte to`rt 

toparg`a bo`linedi.  

1.  Miynet  ha`m  tabiyg`iy  resurslardin  klassifikatorlari,  maselen, 

jumisshilardin ka`sipleri, xizmetkerlerdin  

 lawazimlari 

ha`m 

tarif 

razryadlarinin` UK.  

2.  Tarawlar    tartibinin  (xaliq  xojalig` inin`  tarawlari),  baskariw 

organlarinin`,  adminstrativlik -aymaqliq  bo`liniwdin`,ka`rxana  ha`m 

sho`lkemlerdin`, mulk formalarinin` klassifikatorlari.  

3. O`nimlerdin` klassifikatorlari  

4. 

Texnik-ekonomikalik 

korsetkishler, 

baskariw 

xujjetleri, 

olshem 

birliklerinin 

belgileniw 

sistemalari 

ha`m 

baskalardin 

klassifikatorlari. 

   

Ka`rxanalar  ha`m  sho`lkemlerdin`  UK  ma`mleket  statistika 

bo`limleri  tamaninan  mulkshiliktin  xar  turli  turindegi  karxanalar, 

firmalarg`a  beriledi.  Ush  bloktan  ibarat  boladi:1.  Kayd  kiliniw  sani.  2. 

Sho`lkemnin`    ati.  3.  Karxana,  sho`lkem,  firmanin  muassaviy,  aymaqliq 

ha`m  ka`siplik  qaramlig`i.  Qayd  qiliniw  sani  kArxanalar  ha`m 

sho`lkemler  ta`repinen  finansliq  esabt  formalari  qoyiladi.    Baska  eki 

bloktan 

mamleket 

statistika 

bolimleri, 

 

ka`rxa nalar 

ha`m 

sho`lkemlerlerdin` UK-ri  EEMlerde  avtomatlastirilg`an halda alip bariw 

ushin 

paydalanadi. 

Qayd 

etiw 

sani 

7 

belgiden 

ibarat, 

kombinaiyalastirilg`n  sistema  boyinsha  ko`rilgen,  birishi  eki  belgi - 

tarawliq  qaramliqti,  keyingileri -ka`rxanalar,  sho`lk emlerdin`  ta`rtip 

sanin bildiredi. 

 Klassifikatorlar  AIJ  in  jaratiwdi  ko`zde  tutiwshi  komp`yuterli 

informatsiya 

sistemalarinda 

ozgeshe 

ahmiyetke 

iye. 

Xujjetlerde 

toparlarg`a  ajiratiliwi  mashinada  orinlaniwi  kerek  bolg`an  belgilerdi 

g`ana  kodlastiradi.  Kodl ardi  islep  shig`iw  texnoisshi  jobani  duziwde 

amelge  asiradi.  Bul  wakitta  mashinada  islep  shig`iw  boyinsha 

---

qa`nigeler  menen  bir  katarda  ekonomist  paydalaniwshilar  ulken  rol 

oynaydi.  

Klassifikatorlardi  du`ziw  eki  basqishta  orinlanadi,  birinshi 

basqish informatsiyalardi (tasniflash) sipatlaw, ekinshisi -kodlastiriw. 

Tasniflash  to`mendegi    izbe -izlikte  a`melge  asiriladi.  Aldin 

kodlastiriw  kerek  bolg`an  nomenklaturalar  aniqlanadi.  Ta`rtipke 

saling`an dizimler,  yag`niy ayrim qatarlar  – pozitsiyalardan turiwshi bi r 

tu`rli atlardin` toliq dizimi -nomenklatura d.a.   

Tasnif  tamamlang`an  son`  onnan  keyingi  basqish  kodlaw 

nomenklaturanin`  tu`rli  tu`rdegi  poziiyalarina  sha`rtli  belgileniwdi 

beriw  protsessi  orinlanadi.  Kod -ob`ektti  kodlaw  sistemasi  ta`repinen 

belgilengen  ayrim  qag`iydalar  boyinsha  belgiler  yaki  belgiler  topari 

menen  sha`rtli  belgileniwidir.  Qodlar  sanli,  haripli,  ha`ripli -sanli  

boliwi 

mu`mkin. 

Mashinada 

islep 

shig`iwda 

avtomatlastirilg`an 

toparlaw  ushin  en`  qolay  bolg`an  sanli  formada  kodlastirilg`an 

informatsiyalarg`a abzalliq beriledi.  

Kodlar  berilgennen    keyin  klassifikator  –  bir  tu`rdegi  atlardin` 

sistemalastirilg`an kirgiziliwi ha`m olardin` kodli belgileniwi du`ziledi.   

Klassifikatorlar 

eki 

tu`rdegi 

ko`riniske 

iye. 

Birinshisi - 

hu`jjetlerde  kodlardi  q olda  qoyiw.  Bul  jag`dayda  klassifikatorlar 

mag`liwmtnama  ko`rinisinde  ra`smiylestiriledi  ha`m  ekonomistler 

ta`repinen  birlemshi  ha`m  jiynalg`an  hu`jjetlerdi  mashinada  islep 

shig`iwg`a tayarlaw ushin paydalanildi.      

   

Eger  mashinada  islep  shig`iwda  karxan alarda  mag`liwmatlardi 

birlemshi  xujjetlerde  kiritiw  amelge  asirilsa,  onda  xujjetler  aldinnan 

kodlastiriladi,  kodlar  xujjettin  arnawli  ajiratilg`an  bolimine,  xujjettin 

dayimiy  ha`m  ozgeriwshen  belgileri  zonasina  kolda  kuyiladi.  Kodlardin 

koyiliwinin  natuwrilig`inin  nazorati  nazorat  summasin  koyiw  yamasa 

kosimsha ximaya kodin kiritiw usilin menen amelge asiriladi.  

---

Qodlardi  qollawdin`  ekinshi  jag`dayinda  barliq  klassifikatorlrdi 

mashinanin`  yadinda,  mag`liwmatlar  bankinin`  dereklerinde  lug`at 

jamg`armasi  yaki  sha`rtli  turaqli  informatsiya  sipatinda  saqlaniwi 

ko`zde  tutiladi.  Ma`selen,  O`zbekstan  Respublikasi  Makroekonomikaliq 

ha`m 

statistika 

uazirliginde 

bazi 

bir 

uliwma 

ma`mleketlik 

klassifikatorlarin EEMde avtomatlastirilg`an kiritiliwi ta`minlengen.  

   

Klassifikatorlardin 

EEMde 

saklaniwi 

kerekli 

tekstli 

informatsiyani 

shig`iwshi 

mag`liwmatlardi 

avtomatikaliq 

formalastiriwg`a    imkan  beredi.  Maselen,  mashinada  islewshiler 

xakkindag`i  mag`liwmatnama  ha`mme  waqit  saklanadi,  ol  jerde 

familiyasi,  isimi,  atasinin  isi mi,  tabel  nomeri,  ka`sibi  rekvizitleri 

ja`mlengen.  Is  haqini  EEMde  esaplawda  esaplap  ustine  kosiw  ha`m 

uslap  qaliw  boyinsha  birlemshi  xujjetlerden  mashinag`a  tek  islewshinin 

tabel nomeri ha`m is xaki twurisindag`i mag`liwmatlar kiritiledi.  

   

Islep  shig`iw  baskishinda  mag`liwmatlardan  aling`an  familiyasi, 

isimi,  xar  bir  tabel  nomerine  formalastiriladi.  Natiyjede  esaplaw -tolew 

xujjetlerinde barshe islewshilerdin familiyalari basilip shig`iladi.   

 

Bazida  tiykarg`i  kodka  tire  arkali  nazarat  razryadi  kosiladi,  o l 

ekonomist  ta`repinen  kandayda  bir  nomeri    qa`te  koyilg`anda  yaki 

nomerilerdin  orinlari  almasip  koyilg`anda  mashina  tamaninan  qa`tenin` 

avtomatik  tabiliwin  taminleydi.  Tajriybede  korinedi,  bul  kodlastiriwda 

en  kop  jol  koyilatug`in  qa`teler.  Sonin  ushin,  m aselen,  bank 

informatsiyasin  islep  shig`iwda  nazorat  razryadi  tutiniwshi  jeke 

esabinin  nomerine  ha`m  bank  filiali  nomerine  iye  boladi.  Kodlardi 

belgilew  informatsiyalarin  mashinada  toparlarg`a  ajiratiwin  taminlew, 

barshe toparlawshi belgiler boyinsha  juwma klarin shig`ariw ha`m  olardi 

jamlengen  kestelerde  basip  shig`ariwdan  ibarat  boladi.  Olar  islep 

shig`iwdin  informatsiyalarin  kidiriw,  saklaw,  tanlap  aliw  siyaqli 

ilajlarin  orinlawda  ken  kollaniladi,  olardi  baylanis  kanalari  boyinsha 

---

uzatiwda  waqitti  a`dewir   qisqartiradi.  Ha`zirgi  waqitta  ekonomikaliq 

informatsiyalardi  kodlstiriwdin`  bir  neshe  sistemalari  qollaniladi, 

olardan 

ken` 

tarqalg`anlari: 

ta`rtipli, 

seriyali,pozitsiyali 

ha`m 

kombinatsiyalang`an. 

   

Esap  ha`m  bank  informatsiyalarin  islep  shig`iwda  kolla nilatug`in 

bazi bir kodlardi koriwdin ameliy misallarin korip shig`amiz.  

   

Buxgalteriya 

esabi 

nomerleri 

kodlari 

ha`m 

kolda 

ha`m 

komp`yuterlestirilgen sha`rayatlarda islep shig`iwda ken` kollaniladi.   

Buxgalteriya  esap  rahamlarinin`  kodi  to`rt  belgiden  ibar at  boladi: 

da`slepki 

ekewi-balans 

rahamlari, 

keyingi 

ekewi 

-ka`rxanalar, 

sho`lkemlerde belgilengen subrahamlar.  

   

JKden  paydalaniwdin  xazirgi  sharayatlarinda  kodlardi  kollaw 

texnologiyasi  en`  aldi  menen  mashinalardan  paydalaniw  imkaniyatlari 

ha`mde  mashinada  turli  oz-ara  baylanisli  informatsiya  massivleri 

mag`liwmatlar  bankinin  jaratiliwin  taminlewshi  dasturler  usillari  menen 

belgilenedi. 

JKlerde 

paydalanatug`in 

zamanagoy 

informatsiya 

texnologiyasi,  kag`iydag`a  kore  kag`azsiz    texnologiyada  kuriladi,  ol 

jerde  birlemshi  xujjettin`  formalaniwi  kolda  emes,  avtomatik  tarizde 

amelge asiriladi.