Ekonomika

Sho'lkemler tu'sinigi oni'n' klassifikaciyasi'. Ja'miyet tu'rli sho'lkemlerdin' ju'da' u'lken mug'dari'nan ibarat. Ko'pshilik adamlar o'zlerinin' pu'tkil o'miri dawami'nda o'zleri ag'za bolg'an yamasa olar menen baylani'sqa kirisken ol ya'ki bul sho'lkemler menen baylani'sqan.

Sho'lkem wazi'ypalari'n sheshiw ha'm belgili bir maqsetke erisiw ushi'n birlesken shaxslar topari' si'pati'nda belgilew mu'mkin. Sho'lkem dep atali'wi' ushi'n qandayda bir topar to'mendegi ma'jbu'riy talaplarg'a juwap beriwi kerek:

- Hesh bolmag'anda,o'zlerin usi' topardi'n' ag'zasi' dep

esaplaytug'i'n eki shaxs boli'wi' kerek;

- Topardi'n' barli'q ag'zalari' o'zleri ushi'n kerekli, uli'wmali'q

dep esaplag'an bir maqsettin' barli'g'i;

- Maqsetke erisiw ushi'n birgelikte isleytug'i'n topar

ag'zalari'ni'n' barli'g'i;

Ayri'qsha ayti'p o'tiw kerek, jeke ta'repten abstraktlasti'ri'lg'an jag'dayda ayti'w mu'mkin, ha'rqanday sho'lkemnin' tiykarg'i' tiykar sali'wshi'lari' og'an kiriwshi adamlar, ol a'melge asi'ri'wshi' islep shi'g'i'lg'an ha'm payda bolg'an maqsetler ha'm sho'lkem potencialli'g'i'n qa'liplestiriwshi ha'm ha'reketke keltiriwshi basqari'wdan ibarat.

Zamanago'y sho'lkemdi si'rtqi' ortali'q penen resurslardi' almasti'ra alatug'i'n ashi'q sistema si'pati'nda sa'wlelendiriw mu'mkin. Kiriwde ol si'rtqi' ortali'qtan resurslardi' aladi', al shi'g'i'wg'a jarati'lg'an o'nimlerdi aladi'.

Soni'n' ushi'n ha'rqanday sho'lkem u'sh processti a'melge asi'radi'.

- Si'rtqi' ortali'qtan resurslardi' ali'w;

- O'nimlerdi islep shi'g'ari'w;

- Oni' si'rtqi' ortali'qqa jiberiw;

Bul processler sho'lkem ushi'n ju'da' ahmiyetli esaplanadi'. Bunnan ti'sqari' sho'lkemnin' jetiskenlikli is ali'p bari'wi' ushi'n olardi'n' ortasi'ndag'i' ten' salmaqli'li'qti' saqlap turi'w za'ru'r. Bunda tiykarg'i' ro'l basqari'wg'a tiyisli boladi. Basqari'w sho'lkeminin' ishki ortali'g'i'n ha'm ha'mmeden buri'n oni'n' du'zilisin qa'liplestiredi ha'm kerek jag'dayda oni' o'zgerttiredi. Basqari'w sho'lkeminde boli'p ati'rg'an wazi'ypali'q processlerdi basqari'wdi' a'melge asi'radi'.

Qi'sqa qi'li'p aytqanda, ha'rqanday sho'lkemnin' jumi's ali'p bari'wi' ko'p tu'rdegi process ha'm kishkene processlerdi payda etedi. Bunday jag'dayda, process ham kishkene processlerdin' ha'r bir topari'na basqari'wdi' uli'wmali'q sho'lkemdi basqari'w boyi'nsha istin' arnawli' tu'ri si'pati'nda ko'rip shi'g'i'w mu'mkin. Bul istin' sali'sti'rmali' tu'rde erkin uchastkalari' boli'p, olar miynet bo'listiriwde obyektiv xarakterge iye bolg'an process si'pati'nda aji'rali'p turadi'.

XX a'sir menedjement tarawi'nda ta'jriybeli qa'niygelerinen biri Ch. Bernardti'n' pikirine qarag'anda, adamlardi' sho'lkemlerge birlestiriw ha'm olar shen'berinde o'zara birge islesiwge, ha'rbir adamg'a ayri'qsha fizikaliq ha’m biologiyali’q shekleniwlerge u’ndeydi. Sho’lkemde adamlar bir-birin tolti’radi’, o’z qa’biletlerin ju’zege shi’g’aradi, bul olardi’ jasap qali’w ushi’n gu’reske tayarlaydi’.

Sho’lkem o’z jumi’si’n ali’p bari’w tiykari’nda, to’mendegilerden du’zilgen sinergetik (birge islesiwdegi ha’reket) paydasi’ kiredi. Sho’lkemnin’ jalg’i’z bir putin birlik si’pati’ndag’I’ potencialli’g’i’ ha’m imkaniyatlari’, oni’n’ ayri’qsha elementleri , potencialli’g’I ha’m imkaniyatlari’nan asi’p ketedi, bul olardi’n’ bir-birlerin qollap quwatlaw, ha’m toldi’ri’wlari’ menen belgilenedi. Sonday qi’li’p, sho’lkemlerge birlesiwden-aq oni’n’ ag’zalari’ ushi’n huqi’qi’y uti’slari’ bar, bul olardi’n’ g’a’rezsizlikleri sebepli shekleniwlerden jog’alti’wlardi’ qaplaydi’. Bunda, sinergetikali’q u’nem ha’mmeden aldi’n to’mendegiler esabina payda boladi’:

- Jumisshi’ ha’m bo’limler miynet bo’listiriliwi ha’m qa’niygelestiriwi;

- Sho’lkemli, koorporativ ma’deniyatti’ sho’lkemlestiriw;

- Jumi’sshi’lar ta’repinen ka’siplik ta’jriybe ha’m bilimleri menen

almasi’w, olardan jaqsi’raq paydalani’w;

- Birlestirilgen materialli’q ha’m finansli’q resurslardan jaqsi’raq

paydalani’w;

- Ha’rbir kisi ushi’n, oni’n’ shaxsi’y ha’m jumi’sqa tiyisli

si’patlari’na

mas keliwshi jumi’s orni’ ha’m lawazi’mi’n tan’lap ali’w,

olardi’n’

ha’rbirinin’ bilimi ha’m ka’siplik ko’nlikpelerinen jaqsi’raq

paydalani’w;

- Ha’rqi’yli’ adamlardi’n’ tajriybesi ha’m bilimin bir sho’lkemde

birlestiriw;

Soni’n’ menen birge, adamlardi’ sho’lkemge birlestiriw ha’mme waqi’t sinergetikali’q tajriybe ali’wdi’ kepillemeydi, bazi’da bul qarama qarsi ta’jriybeni beredi. Sho’lkemli birlespegenlik, buni’n’ tiykarg’I’ sebebi boli’p esaplanadi’. Sho’lkem, ku’nlerdin’ birinde payda boli’p, oni’ sho’lkemlestirgen adamlar menen ma’lim mu’nasibetlerge kirip, ko’plew da’rejede, bazi’da bolsa pu’tkilley olarg’a tiyisli bolmag’an , g’a’rezsiz o’mir menen jasay baslaydi’. Oni’n’ shen’berinde adamlar sho’lkemnen oni’ sho’lkemlestiriwden maqsetke erisiwde paydalani’ladi’. Tiykari’nan, olar sho’lkem olarg’a qi’zi’qli’, a’hmiyetli, abi’royli’ a’meliyat penen shug’I’llani’w imkani’n beriwi, kerekli axborotlar menen ta’miynlewi, kerekli huquqlar, g’a’rezsizlik, basqari’wdi’ beriwi, qa’wipsizlik ha’m socialliq qorg’alg’anli’qlari’n kepillewge u’mit etedi.

Sho’lkem o’z nawbetinde, o’zi ta’repinen birlestirilgen adamlardi’n’ imkaniyatlari’nan o’zin bekkemlew ha’m rawajlandi’ri’w ushi’n paydalanadi’. Soni’n’ ushi’n, o’z ag’zalari’nan ma’lim bir ta’jiriybe, bilim, juwapkershilik, intizamli’q, qag’I’dalarg’a boysi’ni’w, o’z maqsetleri ha’m bayli’qlari’n bo’listiriwdi ku’tedi.

Ideal jag’dayda insan ha’m sho’lkem ortasi’ndag’i’ o’z ara mu’nasibetler, muwapi’qlasti’ri’lg’an boli’wlari’ kerek, biraq ten’ salmaqli’li’q ol ya’ki bul tarepinen qanaatsizlendiriwler na’tiyjesinde buzi’li’w mu’mkin, bunda yaki sho’lkem adamlardi’ kishkene vintsheler da’rejesine tu’siredi ya’ki adamlar sho’lkemnen o’zlerinin’ g’arezli maqsetleri joli’nda paydalanadi’ ha’m sol menen birge potencialli’g’i’ ha’m abi’royi’na zi’yan jetkizedi.

Sonday-aq basqa jag’daylarda da na’tiyje birdey boladi’. Sho’lkem ku’shsizlenedi ha’m o’z wazi’pasi’n basqari’wdan toqtaydi’.

Sho’lkem ag’zalari’ erisiwge ha’reket qi’latug’I’n maqsetti’n’ barli’g’I’ oni’n’ a’hmiyetli belgisi esplanadi’. Maqset olardi’ birlestiredi , sho’lkemnin’ bar boli’wi’na ma’ni, oni’n’ xarakterlerine ani’qli’q, ani’q bag’dar beredi. Maqsetsiz sho’lkem bolmaydi’ ha’m boli’wi’da mu’mkin emes, sebebi adamlar o’z jumi’slari’ni’n’ erkinliklerin a’piwayi g’ana jog’alti’w ha’m o’zleri jumi’slari’nan razi’ bolmag’an uli’wmali’q talaplarg’a boysi’ni’wg’a razi’ bolmaydi’. Soni’ ayti’p o’tiw lazi’m, sho’lkemnin’ maqsetlerine tek ku’shleri ha’m qa’biyletlerin birlestiriwi kerekli waqi’yalardi’ beriwshi, qatnasi’wshi’lardi’n’ bazi’ bir “turaqli” sani’ barli’g’I’na erisiw mu’mkin.

Aji’rali’p turi’wli’q sho’lkemnin’ basqa belgisi boladi’, ol ishki processlerdi n’ ayi’ri’m bir jabi’qli’g’inda sa’wlelendiredi, buni’ sho’lkemdi si’rtqi’ ortali’qtan aji’rati’p turi’wshi’ shegaralardi’n’ barli’g’I’n ta’miynleydi. Bul shegaralar “ti’yanaqli” yamasa “tiyanaqli’ emes” diywallar ko’rinisindegi materiallardan yamasa ol yaki bul ha’reketlerge qarag’anda ha’rqiyli’ tu’rdegi jazba buyri’qlar ha’m shekleniwlerge tiykarlang’an “ideal” boli’wlari’ kerek.

Sho’lkem o’z jumi’si’n o’zin o’zi basqari’w principi tikari’nda a’melge asi’ri’w oni’n’ a’hmiyetli belgisi boladi’, ol qoyi’lg’an maqsetlerge erisiw ushi’n payda bolg’an ni’zamshi’li’q shen’berinde ha’rqanday qararlardi’ g’a’rezsiz qabi’l qi’li’w ha’m a’melge asi’ri’w imkaniyati’n ko’zde tutqan. “O’zin o’zi basqari’w” atamasi’ o’zin o’zi basqari’wdi’n’ g’arezsizligi ha’m shaxsiy atamashi’li’g’i’ sa’wlelenedi.