Ekonomika fakulteti

Sırtqı sawda tùsinigi, maqseti hàm wazıypaları

Sırtqı sawda — bir mámlekettiń basqa mámleket yamasa mámleketler menen júrgizetuǵın sawdası bolıp, mámleketten tovarlar shıģarıw (eksport) hám mámleketke tovarlar kirgiziw (import ) bolıp tabıladı. Eksport hám import jıyındısı mámlekettiń Sırtqı sawda aylanbasın quraydı. Mámleketler ortasında sawda satıqtıń rawajlanıwı óz-ara payda alıw imkaniyatın beredi. Sırtqı sawda mámleketlerara ekonomikalıq munasábetlerdiń eń ápiwayı hám eń kàdimgi forması bolıp tabıladı. Egipet, hám Rim qul iyelewshilik basqarıw princpıı dáwirinde basqa mámleketler menen óz-ara sawda satiq munasábetlerin ámelge asırǵan. Insaniyat tariyxında birinshi ret Shıǵıs hám Batıs dúnyasın bir-biri menen baylanıstırǵan Ullı Jipek jolı sawdanı jolǵa qoydı.

Sırtqı sawdanıń rawajlanıw tiykarında xalıq aralıq miynet bólistiriwi hám D. Rikardo tiykarlab bergen salıstırıwı ústinlik qaǵıydası jatadı. Bul qaģiydaǵa kóre bólek sharayatlardıń bar ekenligi, atap aytqanda, qolay geografiyalıq jaylasıw, kem ushraytuǵın tábiy resurslar ayırım mámleketlerge tavar hám xızmetlerdiń ayırım túrlerin arnawlı bir ùstinlik esaplanadı. Mámleket óziniń salıstırıwı ústinliginen paydalanıp ayırım tavar túrlerin islep shıǵarıwģa qánigeliklesedi, ónimlerin basqa mámleketlerge de satıw maqsetinde úlken muǵdarda hám joqarı sapada islep shıǵarıwģa háreket etedi. Bunday tavar hám xızmetlerdi òzlerinde islep shıǵarmaytuǵın basqa mámleketler, islep shıǵarǵanda da olarǵa ketetuǵın òzine tùser bahasına salıstırǵanda joqarılıǵın esapqa alıp, sırtdan tavar hám xızmetlerdi kirgiziw jolin qollanadı.

Ózbekstan Respublikası jáhándıń 140 tan artıq mámleketleri menen sawda satıq baylanısların ámelge asırıp atır. 2003-jılda Ózbekstannıń sırtqı sawda aylanbası 6, 7 mlrd AQSH dolların quradı. Bul kórsetkish 2002-jılǵa salıstırǵanda 17, 3% kòp. Onıń Sırtqı sawdada jáhànniń ekonomikalıq rawajlanǵan mámleketleri úlesi artıp barıp atır. Ózbekstan sawda aylanbasınıń 62% uzaq shet el mámleketlerine, 38% bolsa MDH mámleketleri úlesine tuwrı kelip atır. Ózbekstannıń házirgi tiykarǵı sawda sherikleri — Ullı Britaniya, Germaniya, Yaponiya, Shveysariya, AQSH, Qubla Kareya, Rossiya, Italiya, Niderlandiya, Belgiya, Turkiya, Fransiya, Kitay hám basqa mámleketlikler. Respublika Sırtqı sawdanıń 60% ten zıyatın Evropaǵa, 33% Aziya, 6, 5% Amerika kontinenti mámleketleri úlesine tuwrı keledi (2003). Tavarlardı eksport qılıw quramında mashina hám ásbàp ùskeneler, reńli metallar hám energiya quralları orın alıp atır. Tiykarǵı — Ózbekstannıń Sırtqı sawdada tek shiyki onim quralları menen qatnasıw toqtatılıp atır, import kòlemi sezilerli da'rejedekeńeyip atır. Rawajlanǵan mámleketler menen sawda baylanısları shetten qosımsha materiallıq resurslardı tartıw, islep shıǵarıwģa texnika hám texnologiyanı engiziw, ishki tutınıw bazarın tutınıw tovarları menen toltırıw, xizmet kórsetiw salasında shet el tájiriybesinen paydalanıw, qosımsha jumıs orınlarındı jaratıw da úlken áhmiyetke iye bolıp tabıladı.

Mámlekettiń Sırtqı sawda siyasatın Ózbekstan Respublikası Sırtqı ekonomikalıq baylanıslar Agentligi ámelge asıradı. Sırtqı sawda " Ózbekstan Respublikasınıń sırtqı ekonomikalıq iskerligi tuwrısında" (1991, 14 iyun ), " valyutanı tártipke salıw tuwrısında" (1993, 7 may), " Mámleket bajıxana xızmeti tuwrısında" (1997, 29 avgust ) nızamları, " Bajıxana kodeksi" (1997, 27 dekabr) hám basqa nızam hám qararlar, normativ hújjetler menen tártiplestiriledi.

Mámleketler ortasında Sırtqı sawdanı tártipke salıwda Jáhán sawda shólkemi zárúrli rol oynaydı.

Ekonomikalıq sawda siyasatınan gózlengen tiykarǵı maqsetler tómendegilerden ibarat :

-arnawlı bir mámlekettiń xalıq aralıq miynet bólistiriwinde qatnasıwı dárejesi hám baǵdarların ózgertiw;

-ekonomikalıq sawda strukturası, eksport hám import kólemin ózgertiw hám mámleketti ózi ushın kerk resurslar menen támiyinlew (shiyki onim, energiya hám t.b. );

-eksport hám import bahaları ortasındaǵı ayırmashılıqlardı ózgertiw.

Ekonomikalıq sawda siyasatın tiykarǵı eki jóneliske ajıratıw múmkin:- erkin sawda siyasatı ; - proteksionizm.

Erkin sawda siyasatı (free trade) - bul, mámlekettiń bazardaǵı tiykarǵı qadaǵalawın saqlaǵan halda onıń ekonomikalıq sawdaǵa tikkeley tásirin shekleydi. Biraq bul mámlekettiń ekonomikalıq sawda daǵı tásiri ulıwma joq, dege sòz emes. Bunda mámleket basqa mámleketlikler menen kelisimler arqalı óz xojalıq subektlerine maksimal erkinlikti payda etedi.

Erkin sawda siyasatı, mámleketleridiń bir-birine baylanıslılıǵı dárejesin asırǵan halda unamlı siyasiy nátiyjelerge alıp keledi. Bunnan tısqarı erkin sawda siyasatınıń alıp barılıwı hám mámleketlerdiń bir-birleri menen ekonomikalıq almasinıw nátiyjesinde kóbirek dáramatqa erisedi. Biraq erkin sawda siyasatı házirge shekem sap halda hesh qaysı mámleket aymaǵında qollanilmagan.

Proteksionizm (protectionism) - bul milliy ekonomikanı shet el básekiden qorǵawǵa qaratılǵan ekonomikalıq siyasat bolıp tabıladı. Proteksionizmda erkin sawda siyasatınan ayrıqsha bolıp esaplanıw bazar munasábetleri erkin ámel etpeydi, sebebi bul jónelis wákilleri jáhán bazarında mámleketlerdiń ekonomikalıq potencialı hám olar islep shıǵaratuǵın ónimleriniń basekishiligi hár túrlı boladı, sol sebepli bazar munasábetleriniń erkin ámel etiwi barlıq mámleketlikler ushın, ásirese, kem rawajlanǵanları ushın paydalı bolmaydı.

Bul siyasattan tiykarǵı maqset jańa yamasa mámleket ushın strategiyalıq áhmiyetke iye bolǵan tarawlardı qorǵawdan ibarat. Sonıń menen birge bul siyasat nátiyjesinde mámleket byudjetine úlken aqsha túsedi, mámleket byudjetiniń tiykarǵı dáramatlarınan biri jaratıladı.

Ekonomikalıq sawda siyasatı óz ishine mámleketlerara eki hám kóp tárepleme kelisimler sistemasın aladı. Biraq rawajlanǵan bazar ekonomikası sharayatında, mámleketler kóbinese xojalıq jurgiziwshi subyektlerdiń ekonomikalıq sawdadan alatuǵın dáramatların kóbeytiw hám kemeytiwge tásir ótkeriw maqsetinde basqa usıllardan da paydalanadı. Bunday usıllarģalarga tarif (tariffs) hám tarif emes (nontariffs barriers) ler kiredi.

Mámlekettiń sırtqı sawda siyasatı onıń qanshellilik tárzde ashıq yamasa jabıqlıǵın belgilep beredi, usınıń sebepinen mámlekettiń sırtqı sawda siyasatı mámleketke kirip kiyatırǵan tavar hám xızmetler, sonıń menen birge kapital hám de investitsiya aǵımına tásir etedi.

Ámeliyatda sap liberallashgan yamasa tolıq qorǵawlaytuǵın sırtqı sawda siyasatı ushramaydi. Hár bir mámlekettiń sırtqı sawda siyasatı, onıń jabıqlıq dárejesi basqasınan parıq etedi. Mámleketlerdiń sırtqı sawda siyasatların bir-birine jaqınlastırıp, olardı bir qálipke keltiriw maqsetinde mámleketler arasında óz-ara hám de kóp tárepleme shártnamalar imzàlanadi. Házirgi kúnde júdá kóp mámleketlikler Jáhán Sawda Shólkemine aǵza hám shólkem sheńberinde sırtqı sawda siyasatların bir-birine jaqınlasıp atır. Bunnan tısqarı kóplegen mámleketler bul sawda shólkemine aǵza bolıw maqsetinde óziniń sırtqı siyasatların belgilengen normalarga keltirip atır.

2.