Ekonomika fakulteti

Sırtqı sawdanı mámleket tárepinen tártipke salıw principlerı.

Zamanagóy sharayatta mámleket sırtqı ekonomikalıq munasábetlerdi milliy máplerden kelip shıǵıp aktiv túrde tártipke saladı.

Ekonomikanıń bazar sisteması, tiykarınan, sırtqı ekonomikalıq munasábetlerdi tártipke salıwdıń ekonomikalıq qurallarına, birinshi náwbette, bajıxana tólewleri, salıqlar hám basqalarǵa kóbirek sáykes keledi.

Bazar ekonomikası sharayatında isbilermenlik xarakterindegi sırtqı ekonomikalıq iskerlik, ulıwma alǵanda, ulıwma ruxsat etilgen (ruxsat etilmegen) huqıqıy rejimge boysınadı. Bunday iskerlik qatnasıwshıları tek nızam normalarinda belgilengen bazar qaǵıydalarına boysınadı.

Sonlıqtan, sırtqı ekonomikalıq iskerlikke tásir eki dárejede kórinetuǵın boladı : talap hám usınıs arqalı óz-ózin tártipke salıw hám bul tarawda júzege keletuǵın social munasábetler sisteması retinde nızam menen tártiplestiriletuǵın sırtqı ekonomikalıq iskerlikti mámleket tárepinen tártipke salıw.Sol sebepli zamanagóy sharayatta sırtqı ekonomikalıq iskerlikti mámleket tárepinen tártipke salıwdı úyreniw bólek aktuallıq tàsir etedi.

Sırtqı ekonomikalıq iskerlik mámleket, kárxanalar, firmalardıń sırtqı sawda, eksport hám importı, sırt el kreditleri hám investitsiyaları, basqa mámleketler menen qospa joybarlardı ámelge asırıw menen bekkem baylanıslı bolǵan ekonomikalıq iskerligi tarawlarınan biri bolıp tabıladı.

Sırtqı ekonomikalıq iskerlikti mámleket tárepinen tártipke salıw sistemasına tómendegiler kiredi:

• 
  Tártipke salıwdıń nızamshılıq hám huqıqıy tiykarları ;
  

• 
  Tártipke salıwdıń institutsional hám shólkemlestirilgen strukturası ;
  

• 
  Sırtqı ekonomikalıq iskerlikti mámleket programmaları ;
  

• 
  Sırtqı sawda operatsiyaların kvotalaw hám litsenziyalaw ;
  

• 
  Import e tovarlardı sertifikatlaw ;
  

• 
  Ayırım eksport shártnamaların dizimnen ótkeriw;
  

• 
  Eksport tovarlar muǵdarı, sapası hám bahasın bahalaw ;
  

• 
  bajıxananı tártipke salıw ;
  

• 
  Sırtqı ekonomikalıq iskerlikte valyuta hám pul-kreditti tártipke salıw.
  

Bajıxana tarifi tovarlardı mámleket bajıxana shegarasınan ótkeriwde júk iyelerinen òndiriletuģın bajıxana tólewleriniń sistemalastırılgan dizimi bolıp tabıladı. Ádetde, bajıxana tarifinde bajıxana tólewleri alınatuǵın tovarlardıń tolıq atları, olardı esaplaw usılı kórsetilgen bajı stavkaları hám bajısız alıp kiritiletuǵın tovarlar dizimi bar.

Bajıxana bajı - mámleket shegarası arqalı alıp ótiletuǵın tovarlardan bajıxana tarifinde názerde tutılǵan stavkalar boyınsha mámleket tárepinen òndiriletuģın salıq.

Bajıxana tólewleriniń tiykarǵı funktsiyaları protektsionistik, fiskal hám balanslaw bolıp tabıladı. Protektsionistik funktsiya ishki bajılar òndiriw esabına import tovarlar bahasınıń asıwı menen baylanıslı bolıp, bul onıń básekige shıdamlılıǵın azaytadı hám soǵan uyqas túrde milliy óndiriwshilerdi qorǵaydı. Import qılınatuģın tovarlar ushın bajıxana tólewlerin òndiriw import qılıwshı mámlekettiń ishki bazarında satılģanda olardıń bahasın asıradı hám usınıń menen jergilikli tovarlardıń básekige shıdamlılıǵın asıradı. Bajıxana tarifinin' fiskal funksiyası bajıxana tólewlerin òndiriwden alınǵan aqshalardıń mámleket byudjetiniń dáramat bólegine túsiwin támiyinleydi.

Sırt ellik jetkizip beretuǵınlar esabınan shólkemlestirilgen-ekonomikalıq mashqalalardi sheshiw menen baylanıslı mámleket qarejetlerin qaplaytùģın túrli tuwrıdan-tuwrı hám tikkeley bolmaǵan tólewler kórinisindegi tólew mexanizmine kiritilgen sheklewdiń finanslıq usılları. Finanslıq sheklewlerdiń ayırım túrlerin kórip shıǵıń :

1) Tólewler - tiykarınan import qılınatuģın awıl xojalıǵı hám azıq-túlik ónimleriniń jáhán bazarındaǵı bahaların teńlestiriw, olardı ishki bahalarǵa jaqınlastırıw ushın mólsherlengen qosımsha tólewler. Shegara salıq rejimi sırtqı sawda tovarların bajıxana shegarası arqalı alıp ótiw hám bajıxana rásmiylestiriwi waqtında salıqlardi òndiriw tutadı ;

2) ishki (teńlestiriwshi) salıqlar - import qılıwshı mámlekettiń ishki bazarında tovarlardan òndiriletuģın tikkeley bolmaǵan salıqlar ekvivalent; sonıń menen birge, ádetde ishki ekvivalentke iye bolǵan ónimler ushın salqlar.

3) qosımsha jıynawlar - bajıxana tólewleri hám salıqlardan artıq muǵdarda import qılınatın hám sırtqı sawda menen baylanıslı iskerliginiń ayırım túrlerin (shet elge valyuta ótkermeleri salıǵı, mámleket bajı, statistikalıq maǵlıwmatlar ) finanslıq támiynlew ushın mólsherlengen jıynawlar. salıq );

4) Import depozitleri - Bular import ma`nisin aldınan tólew hám import salıqların dáslepki import depozitlarin ashıw, naq pul tólew, bajıxana tólewlerin aldınan tólew (hár túrlı túrdegi valyutalardı alıw jolı menen shet el valyutanı toplaw boyınsha rásmiy sheklewler) boyınsha talaplar;

- mámleket ishinde valyuta operatsiyaların ámelge asırıw ushın ruxsatnamalar ;
- tavar import qılıwshı mámlekettiń bajıxana aymaǵına alıp kelingen waqıttan baslap import esabatları tamamlanģanģa shekem belgilengen minimal ruxsat etilgen múddetlerde salıqlar hám bajılardi tólew boyınsha tólewlerdi hám ústin turatuǵınlıqtı keshiktiriw.
Import hám eksport kvotalar, kvotalar, litsenziyalaw, eksporttı “qálegen sheklewler” arqalı muǵdarlıq sheklew:

1) Kvota - mámleket tárepinen sırtqı ekonomikalıq baylanıslardı operativ tártipke salıw sharası bolıp, ol mámleketke tovarlardı alıp kirisiwge muǵdarlıq hám ózine túser bahası boyınsha sheklewler qóyatuǵın, arnawlı bir tovarlarǵa, transport qurallarına, jumıslarǵa salıstırǵanda málim múddetke engiziledi., xızmetler hám basqalar, mámleketlerge yamasa mámleketler gruppalarına hám sırtqı ekonomikalıq tártipke salıwdıń tarifsiz sharası, ishki bazar daǵı talap hám usınıstı tártipke salıwshı, sırtqı sawda sherikleriniń kemsitiwshi háreketlerine juwap beriw hám basqalar retinde isleydi;

2) Kontingent - málim múddetke málim kvotalar sheńberinde tovarlardı alıp kirisiw hám alıp shıǵıw ústinen oraylasqan eksport qadaǵalawın ornatıw arqalı sırtqı sawdanı mámleket tárepinen tártipke salıw. Kontingenttiń maqseti milliy sanaat máplerin qorǵaw bolıp tabıladı. Belgilengen kontingentlar sheńberinde tovarlar sawdası litsenziyalar tiykarında ámelge asıriladı ;

3) importtı litsenziyalaw - mápdar adamlardıń ótinishnaması (arzası ) boyınsha arnawlı ruxsatnamalar (litsenziyalar ) beriw jolı menen kepillikli mámleket shólkemleri tárepinen tovarlardı mámleketten alıp shıǵıwdı tártipke salıw ;

4) Eksporttı sheklew - sırtqı ekonomikalıq munasábetlerdi mámleket tárepinen tártipke salıw usılı ; sırtqı sawda sheriklerinen birewiniń ayırım tovarlardı eksport qılıw kólemin sheklew minnetlemesi;

5) Jergilikli texnikalıq xizmet kórsetiw talabı komponentler - mámleket sawda siyasatınıń jasırın usılı, milliy óndiriwshiler tárepinen islep shıǵarılıwı shárt bolǵan juwmaqlawshı ónim úlesin nızam menen belgileytuǵın, eger bunday ónim ishki bazarda satıw ushın mólsherlengen bolsa ;

e) qaǵıydalar hám qawipsizlik penen baylanıslı bolǵan import qılınatın ónimlerge texnikalıq standartlar hám talaplar (sonday-aq sanaat standartları, tovarlardı markalaw talapları, sanitariya hám veterinariya standartları );

f) import qılınatın ónimlerdi bajıxana rásmiylestiriwine tosqınlıq etiwshi bajıxana, basqarıw import rásmiylestiriwleri. Bul taypa daǵı ilajlar tómendegilerdi óz ishine aladı :

• 
  antidempiń bajı - jáhán bazarındaǵı normal bahalardan yamasa import etiwshi mámlekettiń ishki bahalarınan tómen bahalarda import etiletuǵın tovarlarǵa qosımsha import bajı;
  

• 
  kompensatsion bajıxana bajı - islep shıǵarıw yamasa alıp shıǵıwda subsidiyalar tikkeley yamasa tikkeley bolmaǵan paydalanılǵan tovarlardı mámleket bajıxana aymaǵına alıp kirisiwde òndiriletuģın bajı; Kompensatsiya bojlari, eger bunday import uqsas tovarlardı jergilikli óndiriwshilerge ziyan keltirse yamasa alıp keliwi múmkin bolsa yamasa bunday tovarlardı islep shıǵarıwdı jolǵa qoyıw yamasa keńeytiwge tosqınlıq qilsa, òndiriledi;
  

• 
  bajıxana rásmiylestiriwi - nızamda belgilengen májburiy talaplar bolıp, olarsız transport quralları, tovarlar hám basqa zatlardı bajıxana shegarasınan alıp ótiw múmkin emes. Bajıxana rásmiylestiriwi tovarlar hám basqa zatlardı avtotransport quralların qadaģalaw, hújjetlerdi tekseriw hám rásmiylestiriw, tavar islep shıqqan mámleketti anıqlaw, bajıxana tólewleri, salıqlar hám jıynlardı esaplaw hám òndiriwdi óz ishine aladı.