Ekonometrika amaliy mashg‘ulot I. Habibullayev, A. Jumayev

 
15-masala. 
Jadvalda 
bankning  choraklar  bo‗yicha  foiz  stavkalarining 
dinamikasi berilgan. 
 
Yil 
2018-yil 
2019-yil 
Chorak 
1-chorak 
2-chorak 
3-chorak 
4-chorak 
1-chorak 
2-chorak 
3-chorak 
y
t,
,%
 
8,1 
9,5 
- 
10,0 
12,2 
- 
12,8 
 
Topshiriq: 
Jadvaldagi  bo‗sh  kataklarni  to‗ldiring  va  o‗rtacha  o‗sish  sur‘ati 
dinamika ko‗rsatkichi asosida 2019-yil 4-chorak prognoz foiz stavkasini 
aniqlang. 
 
 
 
 
 
 
 

---

147 
 
VI BOB. AMALIY EKONOMETRIK MODELLAR 
 
6.1. Iqtisodiyotda chiziqli modellar 
6.1.1. Uslubiy ko‘rsatma 
 
Matritsalar  algebrasining  elementlaridan  foydalanish  ko‗p  iqtisodiy 
masalalarni  yechishning  asosiy  usullaridan  biridir.  Jumladan,  ko‗p 
tarmoqli  xo‗jalik  faoliyatida  tarmoqlar  orasidagi  balansni  tuzishda  va 
tarmoqlararo munosabatlarni samaradorligini aniqlashda qo‗llaniladi. 
Turli sanoat tarmoqlari bog‗liqligining balans tamoyiliga asosan, 
i
 – 
tarmoq  yalpi  ishlab  chiqarishi  ishlab  chiqarish  va  noishlab  chiqarish 
sohalaridagi iste‘mol hajmlarining yig‗indisiga teng bo‗lishi kerak. Eng 
sodda 
holda 
balans 
munosabatlari 
i
in
i
i
i
y
x
x
x
x






2
1
,    
n
i
,
,
2
,
1


 (6.1.1) ko‗rinishga ega. 
Bu  yerda: 
i
x
  — 
i
  nchi  tarmoq  jami  mahsulotining  hajmi  (uning 
yalpi  ishlab  chiqarishi); 
ij
x
  — 
i
  nchi  tarmoq  mahsulotining 
j
  nchi 
tarmoqda 
j
x
 hajmdagi mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflanadigan 
hajmi; 
i
y
  — 
i
  nchi  tarmoq  mahsulotining  noishlab  chiqarish  sohasida 
o‗zlashtirish  (iste‘mol)  uchun  mo‗ljallangan  hajmi,  yoki  yakuniy 
iste‘mol  mahsuloti.  Unga  fuqarolarning  shaxsiy  iste‘moli,  ijtimoiy 
ehtiyojlarni  qondirish,  davlat  institutlarini  ta‘minlash  va  hokazolar 
kiradi. 
Uzoq yillar o‗zaro aloqada bo‗lgan tarmoqlar orasida 
 x
ij 
ning 
x
j 
ga 
nisbati doimo o‗zgarmas songa teng, ya‘ni 
j
ij
ij
x
x
a

 munosabat juda 
kam  o‗zgaradi.  Bundan 
j
ij
ij
x
a
x

ni  e‘tiborga  olgan  holda  (6.1.1)ni 
quyidagicha yozish mumkin: 





















n
n
nn
n
n
n
n
n
n
n
y
x
a
x
a
x
a
x
y
x
a
x
a
x
a
x
y
x
a
x
a
x
a
x



2
2
1
1
2
2
2
22
1
21
2
1
1
2
12
1
11
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
 
 

---

148 
 
Ushbu tenglamalar sistemasi matritsa shaklida quyidagi ko‗rinishda 
yoziladi: 
                                       
y
x
A
x


                                       (6.1.2)
 
Bunda:    –  ishlab  chiqarilgan  mahsulot  hajmlarining  ustun-vektori 
(yalpi  ishlab  chiqarish  vektori), 
  yakuniy  iste‘mol  mahsuloti 
hajmlarining  ustun-vektori  (yakuniy  iste‘mol  vektori)  va 
A
-bevosita 
xarajatlar koeffitsiyentlari matritsasi: 
 
              













n
x
x
x
x

2
1
,    













n
y
y
y
y

2
1
,    













nn
n
n
n
n
a
a
a
a
a
a
a
a
a
A







2
1
2
22
21
1
12
11
     (6.1.3) 
(6.1.2)  munosabat 
chiziqli  tarmoqlararo  balans  tenglamasi,
  deb 
atalib, (6.1.3) matritsa bilan birga 
Leontev modeli
 deb nomlanadi. 
Ushbu modeldan ikki maqsad uchun foydalanish mumkin: 
-
 
birinchi  holatda  yalpi  ishlab  chiqarish  vektori 
x
  ma‘lum  bo‗lganda 
yakuniy iste‘mol vektori 
y
 ni hisoblash talab qilinadi. Bu holatda (6.1.2) 
sistema yechiladi; 
-
 
ikkinchi  holda  rejalashtirish  maqsadlari  uchun  chiziqli  tarmoqlararo 
balans  tenglamasidan  masalaning  quyidagi  shaklida  foydalaniladi: 
Т
 
vaqt  davri  (masalan,  bir  yil)  uchun  yakuniy  iste‘mol  vektori 
y
  ma‘lum 
bo‗lib,  yalpi  ishlab  chiqarish  vektori 
x
  ni  aniqlash  talab  qilinadi.  Bu 
holatda 
A
  matritsasi  ma‘lum  va 
y
  vektori  berilgan  bo‗lib 
*
*
)
(
y
x
A
Е


chiziqli tenglamalar sistemasi yechiladi. 
Tarmoqlararo  iqtisodiy  munosabat  samarali  deyiladi,  ya‘ni  A 
matritsa samarador bo‗ladi: 
- agar elementlari nomanfiy bo‗lgan 
A
 matritsaning ixtiyoriy ustuni 
(satri) bo‗yicha elementlari yig‗indisi birdan oshmasa, 
 
1
1



n
i
ij
a
  yoki  
1
1



n
j
ij
a
, 

---

149 
 
-  hamda  hech  bo‗lmaganda  bitta  ustun  (satr)  uchun  bu  yig‗indi 
birdan qat‘iy kichik bo‗lsa.