Ekonometrik modellashtirish qo'llaniladigan amaliy dasturlar paketlarining xususiyatlari reja

2. Iqtisodiyotda modellarnmg tasnifi
Modellashtirish va modellar o'zining turli sohalardagi tadbiqlariga qarab,moddiy va abstrakt kabi sinflarga bo'linadi.
Moddiy modellar asosan o'rganilayotgan ob'ekt va jarayonni geometrik,fizik, dinamik yoki funksional tavsiflarini ifodalaydi. Masalan, ob'ektningkichiklashtirilgan rnaketi (masalan, litsey, kollej, universitet) va turli xi! fizik, ximik va boshqa xildagi maketlar bmiga rnisol bo'la oladi. Bu modellaryordamida turli xi! texnologik jarayonlarni optimal boshqarish, ulamijoylashtirish va foydalanish yoilari o'rganiladi. Umuman olganda, moddiymodellar tajribaviy xarakterga ega bo’lib, lexnika faniarida keng qo'llaniladi.
Ammo moddiy modeliashtirishdan iqtisodiy maslalarai yechish uchunfoydalanishda ma'lum chegaralanishlar mavjud. Masalan, iqtisodiyotni birorsohasini o'rganish bilan butun iqtisodiy ob'ekt haqida xuiosa chiqaribboimaydi. Ko'pgina iqtisodiy masalalar uchun esa moddiy modellar yaratishqiyin bo'iadi va ko'p xarajat talab etadi.
Abstrakt (ideal) modellar inson tafakkurining mabsuli bo'lib, ularlushunchalar, gipotezalar va turli xil qarashlar tizimidan iborat. Iqtisodiytadqiqotlarda, boshqarish sohalarida, asosan, abstrakt modeliashtirishdanfoydalaniladi.
Ilmiy bilishda abstrakt modellar ma'lurn tillarga asoslangan belgilarmajmuidan iborat. O'z navbaiida, belgili abstrakt modellar matematik valogic tillar shaklidagi matematik logik modellarni ifodalaydi.
Matematik modellashtirish turli xil tabiatli, ammo bir xil matematik bog'lanishlarni ifodalaydigan voqea va jarayonlarga asoslangan tadqiqotusulidir.
Iqtisodiyotda modellar turli asoslarga ko'ra tasniflanadi. Modellar iqtisodiyotning turli tomonlari (xususan, uning ishlabchiqarish-texnologik, ijtimoiy, hududiy tuzilmalari)ni va uning alohidaqismlarini tadqiq qilish uchun mo'ljallanishi mumkin. Modellarni tadqiq qilinayotgan iqtisodiy jarayonlar va muammolar mazmuni bo'yichatasniflashda butun iqtisodiyot modellari (makroiqtisodiy modellar)ni va uningquyi tizimlari — tarmoqlar, hududlar va hokazolarning modellari, ishlabchiqarish, iste'mol, daromadlarni shakllantirish va taqsimlash, mehnat resurslari, baholarni shakllantirish, moliyaviy aioqalar va shu kabilarmodeJlarining majmualari (mikroiqtisodiy modellar)m ajratib ko'rsatish mumkin.
Tuzilmaviy modellar ob'ektlarning ichki tuzilishi, tarkibiy qismlari, ichkiparametria!ini, ular orasidagi o'zaro bogiiqliklarni ifodalaydi. Iqtisodiyotmiqyosidagi tadqiqotlarda ko'proq tuzilmaviy modellar qo'llaniladi, chunki ularquyi tizimlarning o'zaro bog'liqliklari rejalashtirish va boshqarish uchun kattaahamiyatga ega„ O'ziga xos tuzilmaviy modellar sifatida tarmoqlararo aloqalarmodellarini olish rnumkin. Furiktsional modellar iqtisodiy boshqarishda keng qo’laniladi, bunda ob'ektning holati («chiqish»)ga «kirish»ni o'zgartirish yoiibilan ta'sir ko'rsatiladi. Iste'molchilarning tovar-pul munosabatlari sharoitidagixatti-harakatlari modeli bunga misol bo Ma oladi. Aynan bir ob'ekt birvaqtning o'zida ham tuzilmaviy, ham funksional model bilan tasvirlanishimumkin. Masalan, alohida tarmoq tiziminini rejalashtirish uchun tuzilmaviymodeldan foydalaniladi, iqtisodiyot miqyosida esa har bir tarmoq funksional model bilan ifodalanishi mumkin.
Deterrninirlangan modellar model o'zgaruvchilari orasidagi qat'iyfunksional bog'lanishlar borligini nazarda tutadi. Stoxastik modellar tadqiqqilinayotgan ko'rsatkichlarga tasodifly ta'sirlarning borligini e'tiborga oladihamda ularni tasvirlash uchun ehtimollar nazariyasi va matematikstatistikaning vositalaridan foydalanadi.
Statik modellarda barcha bogianishlar vaqtning tayinli payti yokidavriga tegishlidir. Dinamik modellar iqtisodiy jarayonlarning vaqt bo'yichao'zgarishini tavsiflaydi. Qaralayotgan vaqt davrining uzunligiga qarabbashoratlash va rejalashtirishning qisqa muddatli (bir yilgacha), o'rta muddatli (5yilgacha), uzoq muddatli (10-15 va undan ko'proq yilgacha) modellarifarqlanadi. Iqtisodiy-matematik modellarda vaqtning o'zi yoki uzluksiz, yokidiskret ravishda o'zgarishi mumkin.
Iqtisodiyot modellari fazoviy omillar va shartlarni o'z ichiga olishigaqarab fazoviy va nuqtaviy modellar farqlanadi.
Shunday qilib, iqtisodiyotda modellarning umumiy tasnifi o'ndan ortiq asosiy belgilarni o'z ichiga oladi. Iqtisodiy-matematik tadqiqotlamingrivojlanishi bilan qoilanilayotgan modellarni tasniflash muammosimurakkabiashib boraveradi.