Ekonometrik model tushunchasi, uning tuzish tamoyillari va ekonometrik

Ekonometrik model tushunchasi, uning tuzish tamoyillari va ekonometrik
modellarning asosiy turlari
Asosiy ekonometrik usullarga quyidagi usullar kiradi:
1. Matematik statistika usullari. U quyidagi usullarga bo`linadi:
a) dispersion tahlil;
b) korrelyatsiya tahlili;
v) regressiya tahlili;
g) omilli tahlil;
d) indekslar nazariyasi.
2. Ekonometrik usullar:
a) iqtisodiy o`sish nazariyasi;
b) ishlab chiqarish funksiyasi nazariyasi;
v) talab va taklif tahlili.
Ekonometrik model – bu ehtimoliy-stoxastik modeldir. Bu model yordamida
iqtisodiy ko`rsatkichlarni o`zgarish qonuniyatlarini matematik ko`rinishida
tenglamalar, tengsizliklar va tenglamalar tizimi ko`rinishda ifodalash mumkin.
Umumiy ko`rinishida ekonometrik model quyidagicha yoziladi:
Y  f x1, x2,..., xn 
Ekonometrik modelda Y – asosiy endogen ko`rsatkich, modelda Y o`zgarish
qonuniyatlarini x1, x2,..., xn  yordamida o`rganish mumkin.
x1, x2 ,..., xn  – ta’sir etuvchi, ekzogen ko`rsatkichlar.
Ekonometrik modelda fiktiv ko`rsatkichlar qatnashishi mumkin. Fiktiv
ko`rsatkichlar – bu sifatli ko`rsatkichlarni miqdoriy ko`rsatkichlarga o`tkazilgan
ko`rsatkichlar.
Ekonometrik modellarni ko`yidagi turlarini ko`rsatish mumkin:
1. Xususiy statik model. Ayrim korxonalarning xususiy dinamik modeli
makonda iqtisodiy ko`rsatkichlar ma’lum nuqtasi vaqtli harakatini makonda mazkur

obyektning ishlab chiqarish omillari bilan bog`laydi. Bunday model ko`pchilik
hollarda korxona ichki tahlili, normallashtirish va boshqarish uchun qo`llaniladi.
2. Xususiy dinamik model. Xususiy dinamik model iqtisodiy ko`rsatkichlari
xususiy fazoviy modeli korxonalar iqtisodiy ko`rsatkichlarining fazodagi turli
holatini tushuntiradi. Odatda bu model korxonalar (sexlar) darajasi uchun tuziladi
hamda yanada yuqoriroq darajada (vazirlikda) analitik maqsadlar uchun
foydalaniladi.
3. Umumiy dinamik model. Obyektlar majmui iqtisodiy ko`rsatkichlar
nazariyasining umumiy dinamik modellari ixtiyoriy o`zgaruvchan iqtisodiy
ko`rsatkichlarga ishlab chiqarish omillarining ta’sirini baholaydi. Mazkur
modellardan o`rganilayotgan obyektlar guruhini tahlil va prognoz qilish hamda
qarorlar qabul qilishda foydalaniladi.
Iqtisodiy jarayonlar tarkibini ekonometrik modellashtirishda quyidagilarga
e’tibor berish kerak:
a) tuzilmani baholash va ularning qismlarini o`zaro taqqoslash;
b) bir xil turdagi turli tuzilmalarni taqqoslash;
c) amaldagi tarkibni normallashtirilgan tuzilma bilan taqqoslash va chetlanish
sabablarini aniqlash;
d) mazkur tuzilmaning eng muvofiq ekanligini baholash;
e) makon va vaqtning konkret sharoiti uchun eng qulay tuzilmani loyihalash.
Hodisalar o`rtasidagi bog`lanishni ifoda etuvchi statistik modellarni tuzish vaqtida
korrelyatsion va regrescion tahlil usuliga katta e’tibor beriladi. Mazkur usullar turli
statistik mezonlar yordamida o`rganilayotgan ko`rsatkichga har bir omilning ta’sir
darajasini aniqlash va baholash imkonini beradi. Agar tuzilgan model real tizimni to`g`ri
tavsiflasa, bu holda u bir tomondan modellashtirilayotgan obyekt ko`rsatkichlar miqdor
xarakteristikasini, ular dinamikasining o`zgarishini aniqlaydi, ikkinchi tomondan,
jarayonni maqsadga muvofiq boshqarish imkonini beradi. Agar o`rganilayotgan tizimning
tavsiflanayotgan holatlar omili guruhidan boshqarish omillari ajratilsa, shu omillarga faol
ta’sir etish jarayonini boshqarish va qo`yilgan maqsadga erishish bo`yicha asoslangan
qarorlar qabul qilish imkonini beradi