|
7.1 Suvdan foydalanishdagi ziddiyatlarni boshqarish etishish zaruriyati.
Suvdan foydalanish boʻyicha ziddiyatlarning oldini olish maqsadida
Markaziy
Osiyoning beshta davlati suvni taqsimlash bilan bogʻliq oraliq mexanizmlar
va muassasalarni yaratdilar. Ular suv tanqisligi bilan shugʻullanish uchun tegishli
institutsional va me’yoriy-huquqiy bazani ishlab chiqish zarurligini angladilar. Ushbu
tizimni ishlab chiqish besh mamlakatning tabiiy ofat oldida birgalikda ishlash va
hamkorlik qilish zarurligini rasmiylashtirishi mumkin. Besh mamlakatda ham katta
iqtisodiy oʻzgarishlar yuz bermoqda. Suvdan foydalanish muammolariga ushbu
166
iqtisodiy oʻzgarishlar nuqtai nazaridan qarash kerak. Masalan, ushbu davlatlarning
ehtiyojlari turlicha: daryolarning yuqori qismida joylashgan davlatlar gidroenergetikani
ishlab chiqarish uchun suv resurslarini, quyi oqimlarda joylashgan davlatlar esa asosan
qishloq xoʻjaligi maqsadlari uchun zarurdir.
1992 yil Davlatlararo manbalarning suv resurslarini boshqarish, ulardan
foydalanish va ularni muhofaza qilish boʻyicha hamkorlik toʻgʻrisidagi bitim
Sovet Ittifoqi davrida respublikalararo suv resurslarini markazlashgan holda
boshqarish Suv xoʻjaligi vazirligi huzurida amalga oshirildi. Sirdaryo va Amudaryo
havzalari uchun suv olishning yillik chegaralari asosida suvdan foydalanish rejalari
ishlab chiqilgan. Ular qishloq xoʻjaligi ehtiyojlari asosida hisoblab chiqilgan, suv sifati
masalasiga unchalik e’tibor berilmagan. Mavsumiy tebranishlar mavjudligi sababli,
respublikalar suv taqsimotini ushbu rejalarga muvofiq tartibga solish boʻyicha bir qator
ikki tomonlama va uch tomonlama shartnomalar tuzdilar.
Sobiq Sovet Ittifoqi qulashi bilan Markaziy Osiyoda beshta yangi davlat paydo
boʻldi, ularning barchasi Amudaryo va Sirdaryoning qirgʻoq davlatlari. Bu yerda tub
oʻzgarishlarga ehtiyoj bor edi: yangi davlatlar oʻzaro munosabatlari doirasida ikkita
xalqaro suv oqimlarini xalqaro huquq tamoyillari va me’yorlariga muvofiq tartibga
solishlari kerak edi, chunki bu munosabatlar endi ichki qonun normalariga boʻysunmay
qoldi. Bundan tashqari, markaziy rejalashtirish va boshqarish tizimi kutilmaganda
tarqatib yuborildi va uni mintaqaviy hamkorlik tizimi bilan almashtirish zarurati
tugʻildi. Bundan tashqari, iqtisodiy maqsadlar uchun, 1992 yilgacha markazlashgan
Sovet rejalashtirish organlari tomonidan yagona qishloq xoʻjaligi mintaqasi sifatida
koʻrib chiqilgan beshta davlat, keyinchalik suvdan foydalanish boʻyicha turli xil
qarashlarni ishlab chiqdilar.
Besh davlat ham suv resurslarining teng ulushini talab qildilar, ammo bunga faqat
xalqaro muzoqaralar orqali erishish mumkinligini angladilar. Natijada 1991 yil 12
sentyabrda Markaziy Osiyoning beshta mamlakati suv resurslaridan birgalikda
foydalanish tenglik va umumiy manfaatlarni ta’minlash uchun asos boʻlib xizmat qiladi
167
degan qoʻshma deklaratsiyani e’lon qildi. Keyin, 1992 yil 18-fevralda ular davlatlararo
ahamiyat manbalari boʻlgan suv resurslarini boshqarish, ulardan foydalanish va ularni
muhofaza qilish sohasida hamkorlik toʻgʻrisidagi Bitimni imzoladilar 4. Shunday qilib,
ular Orol dengizi havzasida suv resurslarini birgalikda boshqarish boʻyicha
sodiqliklarini tasdiqladilar.
Ushbu kelishuvga binoan, uni imzolagan beshta davlat birgalikda egalik
qilinadigan suv resurslaridan foydalanish va ularni muhofaza qilishda umumiy
manfaatlarga, shuningdek tegishli teng huquq va majburiyatlarga ega ekanliklarini
kelishib oldilar. Mintaqaning suv resurslari «umumiy va ajralmas» deb ta’riflanadi. Ular
eski amaliyotni kodlashdi va Sovet Ittifoqi davrida mavjud boʻlgan suv taqsimlash
amaliyotiga qat’iy rioya qilishga kelishdilar. Shuningdek, ular suvni tortib olish
boʻyicha kelishilgan kvotalardan chetga chiqishga, suv ifloslanishiga yoki beshta davlat
manfaatlariga salbiy ta’sir koʻrsatishi mumkin boʻlgan har qanday boshqa chiqindilarga
olib keladigan faoliyatni amalga oshirmaslikka va’da berishdi. Shuningdek, ular Orol
dengizi inqirozini hal qilish boʻyicha har yili va Orol dengizi suvining mavjudligidan
kelib chiqadigan sanitariya chiqindilarining hajmini aniqlash boʻyicha qoʻshma
tadbirlarni amalga oshirishga kelishib oldilar.
Bunga imzo chekkan beshta davlat suvdan foydalanishni muvofiqlashtirish
boʻyicha davlatlararo komissiyani (ICWC) tashkil etdi. Uning tarkibiga beshta shtatning
suv resurslari vazirlari kiradi. Komissiyaning tashkil etilishi suv resurslarini boshqarish,
shu jumladan suvdan foydalanish masalalarini hal qilish va suv havzalarining ishlash
jadvallarini tasdiqlash uchun tashkiliy asoslarni shakllantirishga imkon berdi. U bir
ovozdan barcha suvdan foydalanuvchilar uchun majburiy boʻlgan qarorlarni qabul
qiladi. Shuni ham ta’kidlash kerakki, 1986 yilda har ikki daryoning har biri uchun
tegishli boʻlimlar - havzali suv assotsiatsiyalari (BWO) tashkil etildi. Ikkala daryoda
ham gidrotexnika inshootlarini ishlatish vazifalari ularga ishonib topshirilgan. ICWC va
BWO suvni tortib olish kvotalarining bajarilishini va suvning tegishli yillik hajmining
Orol dengiziga va ushbu daryolarning deltalariga quyilishi uchun javobgardir.
168
Do'stlaringiz bilan baham: |
