Экология олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

1. Сингенетик алмашиниш — ўсимликларнинг янги муҳит шароитларини эгаллаши. Бунда ўсимликларнинг бир—бирларига якинлашиши ва тупроқ иқлим шароитларига мослашиши муҳим роль ўйнайди.
2. Эндоэкогенентик ўзгаришлар — бу жараён сингенетик жараёндан кейин юзага келади. Жамоа бу вақтда ўзининг экологик муҳитини ҳосил қилади. Кейинги ўзгаришлар муҳитнинг ўзгариши ва жамоадаги ҳаётий фаолиятларнинг ўзгариши туфайли содир бўлади.
3. Экозоген ўзгаришлар—жамоанинг ўзига, муҳит шароитининг ўзгаришига боғлиқ бўлмаган ҳолда содир бўлади. Бундай ўзгаришлар тасодифан вужудга келиши мумкин. Академик В.Н.Сукачев бундай ўзгаришларга ўрмонларни кесиш, яйловларда молларни боқиш туфайли содир бўладиган ўзгаришларни киритади.
4. Гологенетик ўзгаришлар — бундай ўзгаришлар жамоада содир бўладиган йирик умумий ўзгаришлар бирлигидан иборатдир. Гологенетик алмашиниш шундай алманишишки, жамоанинг шахсий ўзгариши бу вақтда бутун бир катта массивдаги ёки мамлакатдаги ўсимликларнинг ўзгариши билан боғлиқ бўлади.
П.Д. Ярошенко жамоаларнинг ўзгаришини бошқачароқ тушунтиришга ҳаракат қилди ва сукцессияларни қуйидагича бўлди:
А. Табиий ўзгаришлар.
1. Кетма —кет бўладиган:
а) эндоэкогенетик ва б) гологенетик
2. Тасодифий ўзгаришлар Б. Антропоген ўзгаришлар
1. Кетма — кет бўладиган
2. Тасодифий ўзгаришлар.
Сукцессиялар давомида турлар ўртасидаги рақобат, муносабатлар туфайли аста —секин барқарор комбинациялар содир бўлади.
6.3 Қуруқлик ва сув экосистемаларининг тузилиши
Сув экосистемаларида балиқлар, бошқа сув ҳайвонлари ва сув ўтлари ҳар хил чуқурликларда яшайди. Сув билан ердаги экосистемалар орасидаги фарқ уларни яратувчи муҳитда қайд этилади
Сув ҳавзалари 2 та катта гуруҳга бўлинади:
1. Тинч туриб қолган сув ҳавзалари ёки лентик муҳит.
Бунга —кўллар, ҳавзалар ва ботқоқликлар киради.
2. Оқар сувлар —лотик муҳит —бунга дарёлар ва сойлар киради.
Сувлар термодинамик характеристикаси, ёруғликни ўтказиш хусусияти, оқим тезлиги, шўрлиги ва унда эриган газларнинг миқдори билан характерланади.
Ёруғликнинг сувининг турли қатламларига бир хилда тушмаслиги, босимнинг ҳар хил чуқурликларда ўзгариши ва бошқалар сувда ҳайвонларнинг турлича жойлашишига сабаб бўлади. Уларнинг баъзилари сувнинг чуқур жойларида, иккинчилари сувнинг юза қисмида, учинчилари эса сув қатламида яшайди.
Тинч ёки лентик сув хавзасида 3 зонани ажратиш мумкин:
1. Литораль зона —сувнинг чуқур бўлмаган қисми — ёруғлик сув тубигача етиб боради.
Бу ерда юксак ўсимликлар ва баъзи бир сув ўтлари учрайди.
2. Лимник зона- сувнинг ундан пастроқ қисми бўлиб, бунга кам ёруғлик тушиб туради. Бу зонадан кейин эса ёруғлик тушмайди. Натижада биомасса тўпланмайди. Лимник зонанинг пастки чегараси компенсация горизонти дейилади.
3. Профундаль зона- бу жойга ёруғлик тушмайди.
Яшаш муҳитига боғлиқ ҳолда сув организмлари қуйидаги ҳаёт формаларига бўлинади:
1) Бентос (грекча "бентос" — чуқурлик) сувнинг тубида ерга ёпишиб ёки эркин ҳолда ҳаёт кечирувчи ҳайвонлар ва ўсимликлар. Бунга, моллюскалар, баъзи бир сув ўтлари, ҳашаротлар личинкаси мисол бўлади.
2) Перифитон (грекча "пери" — атрофида, олдида) — бу юксак ўсимликларнинг поясига ёпишиб, кўтарилувчи моллюска, коловратка, гидра ва бошқалар.
3) Планктон ("планктос" — сузиб юрувчи организмлар) — сувнинг вертикал ва горизонтал оқими билан ҳаракат қилувчи организмлар.
Планктон ҳолда яшовчи организмларнинг ўлчами кичик — микроскопик бўлиб, буларга майда қисқичбақасимонлар, личинкалар, яшил, кўк яшил сув ўтлари, диатомалар киради.
4) Нектон (грекча "нектос" —сузиб юрувчи) — эркин сузувчи ва аралашиб юрувчи организмлар. Бу балиқлар, амфибиялар, ҳашаротлар.
5) Нейстон (грекча— "нейстос" —сузувчи). Сувнинг юзида сузувчи организмлар. Бунга баъзи бир чивинлар ва уларнинг личинкалари, ўсимликлардан ряска мисол бўлиши мумкин.
қуйидаги хусусиятлар Ер—ҳаво муҳити, яъни қуруқлик экосистемалари учун характерлидир.
Улар сув муҳитидан қуйидаги белгилари билан фарқ қилади.
1) қуруқликда асосий чекловчи омил намлик ҳисобланади.
2) Температура қуруқликда сув муҳитига нисбатан кўпроқ ўзгариб туради.
3) Тупроқ — организмлар учун асосий таянч вазифасини бажаради.
4) қуруқликда турли географик тўсиқлар (тоғлар, дарёлар, чўллар) организмларнинг эркин ҳаракат килишига халақит беради.
5) Субстрат характери — қуруқлик экосистемалари учун муҳимдир. Тупроқ ҳар хил биоген элементлар манбаи бўлиб, юқори тараққий этган экологик муҳитдир. қуруқликда юқори тараққий этган ўсимлик ва ҳайвон таксономик гуруҳлари мавжуд бўлиб, уларнинг мураккаблари доминантлик қилади.