Ekologik xavfsizlik. Environmental safety

O’zbeknstoi hududlarida injener-geologik sharoitni hisobga olgan holda 
zilzila kuchining o’zgarishi (QMQ 2. 01. 03 – 96 bo’yicha gruntlar nomi 
qisman o’zgartirilib berilgan) 
Gruntning 
seysmik 
xossalari 
toifasi 
Gruntlar 
 
Hudud seys-
mikligi quyi-dagicha 
bo’lganda qurilish 
maydon-chasining 
seys-mikligi, ballarda 
1 
2 
3 
4 
5 
1 
1.Suvga to’yingan holatda bir o’q bo’yicha 
siqilganda  mustahkamlik  chegarasi  00000  >1 
Mpa  yoki  seysmik  to’lqinlarning  tarqalish 
tezligi  000>3000  va  00000>1700  m/s 
bo’lgan har qanday tosh qotgan qoya gruntlar. 
2.  Seysmik  to’lqinlarning  tarqalish  tezliga  V 
>2500  va  V>900  m/s  bo’lgan  yirik  siniqtosh 
gruntlar (yumalok gil toshlar, tosh parchalari). 
6 
7 
8 
II 
1.Suvga to’yingan holatda bir o’q bo’yicha 
siqilganda mustahkamlik chegarasi K.
s
<1 Mpa 
yoki  seysmik  •  to’lqinlarning  tarqalish 
tezligiga  U
?
>1800  va  U>600  m/s  bo’lgan 
(nuragan  va  o’ta  nuragan)  toshqotgan  qoya 
gruntlarining barcha turlari.  
 
2. 
Seysmik 
to’lqinlarning 
tarqalish 
tezligiU>800  vaV>500  m/s  bo’lgan  yirik 
siniqtosh  gruntlar  (toshqo-tishmali,  shag’alli, 
parchatoshli, yirik qumli).  
 
3.Qumli  gruntlar:  seysmik  to’lqinlarning 
tarqalish  tezliga  U
r
>500  va  V  >350  m/sek, 
kam  namlangan,  govaklilik  koeffitsiyenti 
ye<0,7  bo’lgan  yirik  va  o’rtacha  yiriklikdagi 
shag’alli  qumlar;  seysmik  to’lqinlarning 
tarqalish  tezliga  V  >400  vaU  >300  m/sek, 
namligi 
kam, 
govakpilik 
koeffitsiyenta 
ye<0,6  bo’lgan  mayda  va  changsimon 
qumlar.  
 
 
7 
8 
9 

---

 
63 
2 –jadvalning davomi 
 
4.Тo’kma  gruntlar:  seysmik  to’lqinlarning 
tarqalshp  tezligi  V  >500  vaU>300  m/s 
bo’lgan,  yotaverib  zichlashib  ketgan  yirik 
siniqtoshlar;  —suvga  to’yinganda  umumiy 
deformatsiya  moduli  Ye
o
>12  Mpa  yoki 
seysmik to’lqinlarning tarqalish tezligi H>500 
va  V>300m/s  bo’lgan,  yotaverib  zichlashib 
ketgan qumli, changsimon va gil gruntlar 
 
 
 
III 
1.  Qumli  gruntlar:  -  namlik  darajasi  8  0,5 
bo’lib 
kam 
namlangan, 
govaklilik 
koeffitsiyenti  0,7  bo’lgan  yirik  va  o’rtacha 
yirikliqdagi 
shag’alli 
qumlar; 
seysmik 
to’lqinlarning  tarqalish  tezligaU<350  m/s, 
g’ovaklilik  koeffitsiyenti  0,7  bo’lgan  nam 
suvga  to’yingan  (8
g
>0,8),  yirik  va  o’rtacha 
yirikliqsagi    qumlar;  -seysmik  to’lqinlarning 
tarqalish  tezligi  U5<300  m/s,  g’ovak-lilik 
koeffitsiyeshi  0,7  bo’lgan  nam  (8
g
>0,5)  va 
suvga  to’yingan  (0,8)  mayda  va  changsimon 
qumlar,  kam  namlangan  (8
g
20,5),  izvaklilik 
koeffitsiyenta 0,6 65 qumlar. 
2. Lipli gruntlar: konsistensiya  ko’rsatkichi 
N>0,5  yoki  seysmik  to’lqinlarning  tarqaaish 
tezlish  U<500  m/s  bo’lgan  gruntlar:  -
konsistensiya  ko’rsatishi  0,5  bo’lganda 
govaklilik  koeffitsiyenti  ye>0,8  va  ye<0,8 
yoki seysmik to’lqinlarining tarkalish tezliga 
U<300  m/s  bo’lgan  kumoq  va  qumloq  tup-
roqlar;  konsistensiya  ko’rsatkichi  K>0,5 
bo’lganda govaklilik koeffitsiyenti 0,8 va 0,8 
yoki  seysmik  to’lqinlarning  tarkalish  tezliga 
U<300 m/s bo’lgan lyoss, lyossimon kumoq-
kumloq gil gruntlar. 
 Z.Тo’kma  gruntlar:  suvga  to’yinganda 
umumiy  deformatsiya  moduli  Ye
0
-12  Mpa 
yoki 
seysmik 
to’lqinlarning 
tarqalish 
tealigiU<300 
m/s 
bo’lgan, 
yotaverib 
zichlaishb  ketgan  qum,  changsimon  va  gil 
gruntlar. 
8 
9 
9 
 
2-jadvalga eslatma: 
1.  Grunt qatlamida cho’kuvchan (lyoss) jinslari mavjud bo’lsa, cho’kishga barham 
beruvchi  tadbirlar  o’tkazish  tavsiya  etiladi  va  hisobiy  seysmikligi  zaminga  sun’iy 

---

 
64 
ravishda ishlov berilgandan so’ng aniqlanadi. 
2. Grunt  tarkibi  bir  jinsli  bo’lmasa,  qurilish  maydonchasi  eng  nobop  toifaga 
kiritiladi,  bunda  (poydevor  tagidan  hisoblanganda)  10m  qalinlikdaga  qatlamining  5 
m dan ko’prog’i shu toifaga tegishli bo’lishi zarur. 
3. Binodan  foydalanish  jarayonida  yer  osti  suvlari  sathining  ko’tarilishi  yoki  suv 
toshishi kutilsa, grunt toifasini aniqlashda uni suvga to’yingan deb qaraladi. 
4. Seysmikligi  6  ball  bo’lgan  tumanlarda  grunt  seysmiklik  xossasi  bo’yicha  III 
toifaga mansub bo’lsa, qurilish maydonchasining seysmikligi 7 ball olinishi lozim. 
5. Gruntlarning  muhandislik-geologik  va  seysmik  xossalari  haqida  tegishli 
ma’lumotlar bo’lmay, yer osti suvlarining sathi 5 m dan yuqori  bo’lsa,  qum-chang, 
gil  to’kma,  changsimon  va  gil  gruntlar  zilzilaviylik  jihatidan  nomaqbul  sanaladi. 
Bunday  maydonchalarda  qurilish  ko’zda  tutilsa,  gruntlarning  seysmiklik  xossasi 
bo’yicha  toifasini  aniqlash  uchun  muhandislik-geologik  tadqiqotlar  o’tkazilishi 
lozim. 
6. Bo’ylama  U
r
  va  ko’ndalang  V
s
  to’lqinlarning  tarqalish  tezligi  qiymatlari 
maydoncha gruntining seysmik xossalari bo’yicha toifasini  belgilashda qo’shimcha 
omil  vazifasini  o’taydi  va  muhandislik-geologik  izlanishlar  natijalariga  qarab, 
nazariy  yoki  tajriba  yo’li  bilan  aniqlanadi.  Qurilish  maydonchasining  seysmikligi 
SMТ xaritasida mavjud bo’lsa, uni jadval ma’lumotlari asosida hamda muhandislik-
geologik izlanishlar natijasiga asoslanib o’zgartirishga ruxsat etilmaydi. 
Birinchi  holda  seysmologik,  mikroseysmik  hamda  o’rganilgan  gidrogeologik, 
geomorfologik, injener-geologik ma’lumotlarni tahlil qilish asosida u yoki bu hudud uchun 
seysmik ballarning o’zgarishi (prirosheniye seysmicheskoy ballnosti) xaritasi tuziladi, u 
asosida  esa  mikroseysmik  rayonlashtirish  xaritasi  yaratiladi.  Bu  xarita  shahar,  qishloq 
qurilishida  tuziladigan  bosh  loyihaga  asos  bo’lib,  qurilish  inshootlari  va  imoratlar  o’rnini 
belgilashda katta ahamiyatga ega. 
Qurilish ishlarini 6 balli rayondan 7 balli rayonga ko’chirish yoki yer qimirlash kuchini 
1 ballga oshirish qurilish qiymatini 8-10% oshirishga olib keladi. 
Seysmik  faol  hududlarda  kurilish  ishlarini  olib  borishda  davlat  tomonidan 
tasdiqlangan  qonun-qoidalarga,  talablarga  rioya  qilinmog’i  zarur,  ya’ni  shahar  qurilishida 

---

 
65 
imoratlarning balandligiga va shakliga katta talablar qo’yiladi, ular quyidagilardan iborat: 
-  shahar  hududida  katta-katta  ochiq  maydonlarning  bo’lishi,  ya’ni  zilzila  sodir 
bo’lgan  taqdirda  va  undan  keyin  odamlarning  yashashi  uchun  yengil  qurilmalar  qurish 
uchun xavfsiz joy zarur: 
-  suv  havzalarining  bo’lishi,  ya’ni  zilzila  vaqtida  chiqishi  mumkin  bo’lgan 
yong’inlarni o’chirish maqsadida foydalanish uchun suv zaxirasiga ega bo’lish. 
-  inshootlar  orasidagi  masofa,  inshoot  balandligidan  1,5  marotaba  katta  bo’lishi, 
chunki imorat talafot ko’rganda bir-biriga ta’sir qilmasligi kerak. 
Fan  va  texnikaning  rivojlanishi  so’zsiz  zilzilani  oldindan  bashoratlash  imkoniyatini 
beradi. 
Тoshkentda zilzila ro’y berishidan oldin shahar va shahar atrofida kovlangan chuqur 
burg’u  quduqlari  yordamida  ochilgan  yer  osti  suvlari  tarkibida  radon  gazning  mikdori 
nihoyatda ko’payib ketganligi qayd etildi. Hozirda mamlakatimiz hududida tashkil etilgan 
kuzatish  maydonlarida  yer  osti  suvlari  tarkibidagi  radon  gazi  miqdori  doimiy  ravishda 
kuzatilib  boriladi,  hozirgi  kunda  bu  usul  bilan  Respublikamizda  va  Markaziy  Osiyo 
mamlaktlarida ro’y bergan bir necha zilzila bashorat qilindi va ular tasdiqlandi.