Ehtimollar nazariyasi va matematik statistika



Download 349,4 Kb.
Pdf ko'rish
bet2/8
Sana12.01.2020
Hajmi349,4 Kb.
#33435
1   2   3   4   5   6   7   8
Bog'liq
I.G.GYaniev X.T.Mansurov R.N.GYanixojaev. Ehtimollar nazariyasi va matematik statistika (1)

(B) =
l
k
bo’lsin. Ravshanki, barcha n·k ta elementar hodisalardan m·l
tasi AB hodisaning sodir bo’lishiga qulaylik tug’diradi. Unda
ta’rifga ko’ra
(AB) =
m·l
n·k
bo’ladi. Keyingi tenglikdagi (A · B) =
m
n
·
l
k
(A· P (B)
bo’lishi kelib chiqadi.B
Faraz qilaylik, va bog’liq hodisalar bo’lsin.
16

11-ta’rif. A hodisani sodir bo’lgan deb,topilgan B hodi-
saning ehtimoli shartli ehtimol deyiladi. Uni P
A
(Bkabi
yoziladi.
Misol. Kubikni tashlash tajribasini qaraylik. Agar kubik
tashlanganda juft raqamli tomoni tushganligi ma’lum bolsa,
tub raqamli tomonini tushish ehtimoli topilsin.
A- kubikning juft raqamli tomonini tushishi hodisasi, B
esa juft raqamli tomoning tub raqamli tomoni bo’lish hodi-
sasi deylik. Ravshanki, hodisaning sodir bo’lishiga qulay-
lik tug’diruvchi elementar hodisalar E
2
, E
4
, E
6
bo’lib, ular-
dan faqat bitta E
2
gina hodisaning sodir bo’lishiga qulaylik
tug’diradi. Demak,
P
A
(B) =
1
3
bo’ladi.B
4-teorema. A va B bog’liq hodisalar ko’paytmasining
ehtimoli uchun
(A · B) = (A· P
A
(B)
(5)
bo’ladi.
C Aytaylik, barcha ta elementar hodisalardan tasi A
hodisaning sodir bo’lishiga qulaylik tug’dirib, bu ta elemen-
tar hodisalardan tasi hodisaning sodir bo’lishiga qulaylik
tug’dirsin. Ravshanki, A·B hodisaga ta elementar hodisalar
qulaylik tug’diradi. Hodisa ehtimoli ta’rifidan foydalanib,
17

(A · B) =
k
n
tenglikni topamiz.
Ayni paytda
(A) =
m
n
P
A
(B) =
k
m
bo’ladi.
Keyingi tengliklardan
(A · B) =
k
n
=
m
n
·
k
m
(A· P
A
(B)
bo’lishi kelib chiqadi.B
Misol. Korhonada ishlab chiqarilgan mahsulotning 96 foizi
yaroqli bo’lib, yaroqli mahsulotning 100 tasidan 75 tasi birinchi
navli. Korhonada ishlab chiqarilgan yaroqli mahsulotning bir-
inchi navli bo’lishi ehtimoli topilsin.
C Ishlab chiqarilgan mahsulotning yaroqli bo’lish hodisasini
A, ulardan birinchi navli bo’lish hodisasini esa deylik.
Masalaning shartiga ko’ra bu hodisalarning ehtimollari
(A) = 096,P
A
(B) = 075
bo’ladi. Unda izlanayotgan hodisaning ehtimoli (5) formulaga
binoan
(A · B) = 096 · 075 = 072
ga teng bo’ladi.B
18

7

. To’la ehtimol formulasi
Faraz qilaylik,
H
1
, H
2
, ..., H
n
(6)
hodisalar:
1) o’zaro bir-biri bilan birgalikda bo’lmagan hodisalar bo’lib,
2) ular hodisalarning to’la gruppasini tashkil etsin.
Aytaylik, hodisasi (6) hodisalarning bittasi va faqat bit-
tasi sodir bo’lganda sodir bo’lsin.
Odatda, H
1
, H
2
, ..., H
n
lar hodisaning gipotezalari deyi-
ladi.
5-teorema. A hodisaning ehtimoli
(A) = (H
1
)P
H
1
(A) + ... (H
n
)P
H
n
(A)
(7)
bo’ladi.
hodisa H
1
, H
2
, ..., H
n
hodisalarning bittasi va faqat
bittasi sodir bo’lgandagina sodir bo’lgani uchun
H
1
· A H
2
· A ... H
n
· A.
Modomiki, H
1
, H
2
, ..., H
n
lar o’zaro birgalikda bo’lmagan hodis-
alar ekan, unda
H
1
· A, H
2
· A, ..., H
n
· A
hodisalar ham o’zaro birgalikda bo’lmagan hodisalar bo’ladi.
Ehtimollarning qo’shish va ko’paytirish teoremalaridan foy-
dalanib,
19

(A) = (H
1
· A) + (H
2
· A) + ... (H
n
· A) =
(H
1
· P
H
1
(A) + (H
2
· P
H
2
(A) + ... (H
n
· P
H
n
(A)
formulani topamiz.B
(7) formula to’la ehtimol formulasi deyiladi.
Misol. Do’konga sotish uchun keltirilgan elektr lampochka-
lari uchta zavodda tayorlangan bo’lib, ularning 20 foizi birinchi
zavodda, 30 foizi ikkinchi zavodda, 50 foizi esa uchinchi zavod-
da tayorlangan. Birinchi zavodda tayorlangan lampochkalar-
ning yaroqsiz bo’lishi ehtimoli 0,01 , ikkinchi zavoddagisi uchun
0,005, uchinchi zavoddagisi uchun esa 0,006 ga teng.
Do’kondan tavakkaliga olingan lampochkani yaroqsiz bo’lishi
ehtimoli topilsin.
C Lampochkalarning birinchi zavodda tayyorlangan bo’lishi
hodisasini H
1
, ikkinchi zavodda tayyorlangan bo’lishi hodisa-
sini H
2
, uchinchi zavodda tayyorlangan bo’lishi hodisasini H
3
,
hamda do’kondan tavakkaliga olingan lampochkani yaroqsiz
chiqish hodisasini deylik.
Masalaning shartiga ko’ra H
1
, H
2
, H
3
o’zaro birgalikda bo’l-
magan hodisalar bo’lib,
(H
1
) = 02, P (H
2
) = 03, P (H
3
) = 05.
Ayni paytda
P
H
1
(A) = 001, P
H
2
(A) = 0005, P
H
3
(A) = 0006
bo’lishini topamiz. Unda to’la ehtimol formulasi (7) ga ko’ra
20

(A) = 0001 · 02 + 0005 · 03 + 0006 · 05 = 00065.B
8

. Beyes formulasi
Aytaylik
H
1
, H
2
, ..., H
n
hodisalar o’zaro birgalikda bo’lmagan gipotezalarning to’la grup-
pasidan iborat bo’lib, tajribani o’tkazishga qadar ehtimollari
(H
i
)(= 12, ..., n) ma’lum bo’lsin.
Tajriba natijasida hodisani sodir bo’ldi degan shartda
tajribadan so’ng H
i
(= 12, ..., n) hodisalarning ehtimollarini
topish masalasini qaraylik. Ravshanki, bu masala
P
A
(H
i
)(= 12, ..., n)
ehtimolni topish bilan hal etiladi.
Ehtimollarni ko’paytirish teoremasiga ko’ra
(A · H
i
) = (A· P
A
(H
i
) = (H
i
· P
H
i
(A)
bo’lib, undan
P
A
(H
i
) =
(H
i
)·P
Hi
(A)
(A)
(= 12, ..., n)
kelib chiqadi.
To’la ehtimol formulasidan foydalanib,
21

P
A
(H
i
) =
(H
i
· P
H
i
(A)
n
P
k=1
(H
k
· P
H
k
(A)
(= 12, ..., n)
(8)
formulani topamiz.
(8) formula Beyes formulasi deyiladi.
Misol. Uchta guruh ishchilar tomonidan bir partiya (to’p-
lam) mahsulot tayyorlangan bo’lib, ularning 25 foizini birinchi
guruh ishchilari, 35 foizini ikkinchi guruh ishchilari, 40 foizi-
ni uchunchi guruh ishchilari tayyorlagan. Birinchi guruh tay-
yorlagan mahsulotlarning 5 foizi, ikkinchi guruh tayyorlagan
mahsulotlarning 4 foizi va uchinchi guruh tayyorlagan mahsu-
lotlarning 2 foizi yaroqsiz. Sinash uchun tavakkal qilib olingan
bir mahsulot yaroqsiz bo’lib chiqdi. Shu mahsulotni ikkinchi
guruh ishchilari tomonidan tayyorlanganligi ehtimoli topilsin.
C Aytaylik, A-sinash uchun olingan mahsulotning yaroqsiz
bo’lib chiqish hodisasi, H
1
, H
2
, H
3
lar esa mahsulotni mos ra-
vishda birinchi, ikkinchi va uchinchi guruh tomonidan tayyor-
langanligi hodisalari bo’lsin. U holda,
(H
1
) = 025, P (H
2
) = 035, P (H
3
) = 040
va
P
H
1
(A) = 005, P
H
2
(A) = 004, P
H
3
(A) = 002
bo’ladi. (8) beyes formulasi foydalanib, quyidagini topamiz:
22

P
A
(H
i
) =
0,35·0,04
0,25·0,005+0,35·0,04+0,40·0,02
=
28
69
.B
Mashqlar.
1. Tangani 4 marta tashlash tajribasida yuzaga keladigan
elementar hodisalar yozilsin.
2. Kubikni tashlash tajribasida hodisasi uning toq sonda-
gi raqamli tomonini tushishini ifodalasa, hodisani sodir bo’li-
shiga qulaylik tug’diruvchi elementar hodisalar yozilsin.
3. Tangani bir marta tashlash tajribasida A-gerbli tomoni-
ni tushishi, esa raqamli tomonini tushishi hodisasi bo’lsa,
A, A, B, B hodisalar qanday munosabatda bo’ladi?
4.Yuqoridagi 3-misolda keltirilgan va hodisalar uchun
B, A · B lar qanday hodisalar bo’ladi?
5.va hodisalar uchun A · B, A · B B
tengliklar isbotlansin.
6. Yuqoridagi 3-misolda keltirilgan va hodisalarning
ehtimollari topilsin.
7. Yashikda bir hil o’lchamli 12 ta oq, 8 ta qora shar-
lar bor. Tavakkaliga olingan bitta sharning oq shar bo’lishi
hodisasining ehtimoli topilsin.
8. Tajriba ikkita o’yin kubikni tashlashdan iborat. Agar
tushgan kubiklardagi raqamlar yig’ndisi 7 ga teng bo’lishi A
hodisasi, 8 ga teng bo’lishi esa hodisasi bo’lsa, va B
hodisalarning ehtimollari topilsin.
23

9. Telefon qilayotgan abonent telefon nomerining ohirgi
raqamini esdan chiqarib, tavakkaliga bitta raqamni terdi. Tele-
fon nomeri to’g’ri terilganligi hodisasining ehtimoli qanday bo’-
ladi?
10. Baliqchining suv havzasidan baliq tutolmaslik ehtimoli
0,4 ga teng bo’lsa, uning baliq tutish ehtimoli nechaga teng
bo’ladi?
11. Ekilgan 50 tup ko’chatning 45 tupi ko’kargani ma’lum
bo’lsa, ekilgan ko’chatning ko’karish hodisasining nisbiy chas-
totasi topilsin.
12. Yashikda bir hil o’lchamdagi 20 ta oq, 30 ta qizil va
50 ta sariq rangli sharlar joylashgan. Yashikdan tavakkaliga
olingan bitta sharning rangli (oq bo’lmagan) bo’lishi ehtimoli
topilsin.
13. Kubikni bir marta tashlash tajribasida 3 raqamli yoki 5
raqamli tomonini tushishi ehtimoli topilsin.
14. Yozma ish uchun 4 ta variant (I,II,III.IV) tayyorlan-
gan. Talaba I- va III- variantlardan birini tushishini xohlaydi.
Talabaga o’zi xohlagan variantning tushishi ehtimoli topilsin.
15. Yashikda bir xil o’lchamli 3 ta oq va 3 ta qora shar-
lar bor. Yashikdan tavakkaliga bittadan birin-ketin ikki mar-
ta (yashikka qaytarmasdan) shar olingan. Agar birinchi gal-
da olingan shar qora ekanligi ma’lum bo’lsa, ikkinchi marta
olingan sharning oq bo’lishi ehtimoli topilsin.
24

16. Urug’ning unib chiqish ehtimoli 0,7 ga teng. Ikkita
ekilgan urug’dan bittasining unib chiqishi ehtimoli topilsin.
17. Birinchi qutidagi 20 ta radiolampadan 18 tasi yaroqli,
ikkinchi qutidagi 10 ta radiolampadan 9 tasi yaroqli. Tavakkali-
ga ikkinchi qutidan bitta radiolampani olib, uni birinchi qutiga
solingan. Birinchi qutidan tavakkaliga bitta olingan radiolam-
paning yaroqli bo’lishi ehtimoli topilsin.
18. Qutida 6 ta yangi va 2 ta ishlatilgan radiobatareyka bor.
Qutigan tavakkaliga olingan 2 ta batareykaning yangi bo’lishi
ehtimoli topilsin.
19. Uchta qog’ozchaga Z,U,T harflari yozilgan. Bu qog’ozcha-
larni aralashtirib, so’ng bittadan olib yonma-yon qo’yilgan.
TUZ so’zi hosil bo’lish ehtimoli topilsin.
20. Do’konga uchta fabrikadan mahsulot keltirilgan. Bir-
inchi fabrikaning mahsuloti 20 foizni, ikkinchi fabrikaning mah-
suloti 46 foizni, uchinchi fabrikaning mahsuloti 34 foizni tash-
kil etadi. Birinchi fabrikaning 3 foiz mahsuloti, ikkinchi fab-
rikaning 2 foiz mahsuloti, uchunchi fabrikaning 1 foiz mahsu-
loti yaroqsiz. Do’kondan tavakkaliga olingan mahsulot yaroq-
siz bo’lganini bilgan holda u birinchi fabrikaning mahsuloti
bo’lishi ehtimoli topilsin.
25

2-bob
O’zaro bog’liq bo’lmagan tajribalar ketma-ketligi
1

. Kombinatorika tushunchlari
Faraz qilaylik, ta elementdan iborat biror to’plam beril-
gan bo’lsin. Odatda, bu to’plam elementlaridan tuzilgan tuzil-
malar bir-biridan yo tartibi, yoki o’zi bilan farq qiluvchi gu-
ruhlar birlashmalar deyiladi. Birlashmalar uch hil bo’ladi:
1) o’rinlashtirishlar;
2) o’rin almashtirishlar;
3) gruppalashlar(kombinatsiya).
1-ta’rif. Agar n ta elementdan m tadan qilib tuzil-
gan birlashmalarda, ular bir-birlarining yo elementlari bi-
lan,yoki elementlarining tartibi bilan farq qilsa, uni n ele-
mentdan m tadan olingan o’rinlashtirishlar deyiladi va A
m
n
kabi yoziladi.
Masalan, uchta a, b, c elementdan ikkitadan qilib quyidagi
ab, ac, bc, ba, ca, cb o’rinlashtirishlar tuzish mumkin.
ta elementdan tadan olingan o’rinlashtirishlar soni ush-
bu
A
m
n
n(n − 1)(n − 2) · · · (n − m + 1)
(1)
formula yordamida topiladi.
26

Misol. Auditoriyada 10 ta fandan dars bo’lib, har kuni 5 xil
dars o’tiladi. Bir kunlik dars necha xil usul bilan taqsimlanishi
mumkin?
C Masala o’rinlashtirishlar sonini aniqlash bilan yechiladi.
(1) formuladan foydalanib,
A
5
10
= 10 · · · · 6 = 30240
ni topamiz.B
2-ta’rif. Faqat elementlarining tartibi bilangina farq
qiladigan (bunda n m bo’ladi) o’rinlashtirishlar o’rin
almashtirishlar deyiladi.
ta elementdan tuzilgan o’rin almashtirishlar soni P
n
kabi
belgilanib, u ushbu
P
n
n(n − 1)(n − 2) · · · · · 1 = n!
(2)
formula bilan topiladi.
Misol. Bir qator qilib 8 ta stul qo’yilgan. Unga 8 o’quvchini
necha hil usul bilan o’tqazish mumkin.
C Bu masala o’rin almashtirishlar sonini aniqlash bilan yechi-
ladi. (2) formuladan foydalanib
P
8
= 8 · · · · · · · 1 = 40320
ni topamiz.B
27

3-ta’rif. n ta elemntdan m tadan tuzilgan o’rinlashtirish-
lardan bir-birigan eng kamida bitta elementi bilan farq qi-
ladigan o’rinlashtirishlarga n ta elemntdan m tadan tuzil-
gan gruppalash(kombinatsiya) deyiladi, uni C
m
n
kabi belgi-
lanadi.
ta elemntdan tadan tuzilgan gruppalash soni ushbu
C
m
n
=
n(n−1)(n−2)···(n−m+1)
1·2·3···m
=
n!
m!(n−m)!
formula bilan topiladi. Ravshanki,
C
m
n
=
A
m
n
P
m
bo’ladi.
Misol. Abonent telefon qilaturib, telefon nomerining ohir-
gi ikki raqamini(ularni turli raqam ekanligini bilar edi) es-
dan chiqardi. Tavakkal qilib ohirgi ikki raqam terildi. Tele-
fon nomeri to’g’ri terilganligi hodisasi (hodisa)ning ehtimoli
topilsin.
C Ravshanki, telefon raqamining ohirgi ikki raqami A
2
10
ta
usul bilan terilishi mumkin. Ulardan faqat bittasigina to’g’ri
bo’ladi. Demak,
(A) =
1
A
2
10
=
1
10·9
=
1
90
.
28

2

. Bernulli sxemasi
Odatga, ma’lum shartlar bajarilishi natijasida ba’zi hodis-
alarning yuzaga kelishini tajriba deb tushuniladi.
Biror tajribalar ketma-ketligini qaraylik. Agar har bir tajri-
ba natijasining ehtimoli boshqa tajriba natijasining sodir bo’lma-
ganligi yoki bo’lishiga bog’liq bo’lmasa, bunday tajribalar ketma-
ketligi bog’liq bo’lmagan deyiladi.
Aytaylik, ta tajriba o’tkazilgan bo’lib, ular o’zaro bog’liq
bo’lmagan tajribalar ketma- ketligini hosil qilsin. Har bir tajri-
bada hodisaning sodir bo’lishi ehtimoli ga teng bo’lsin.
Bunday tajribalar ketma-ketligi Bernulli sxemasi deyiladi.
Agar Bernulli sxemasida hodisaning sodir bo’lmasligi (yani
hodisaning sodir bo’lishi) ehtimolini desak, unda = 1−p
bo’ladi.
Bernulli sxemasida asosiy masala yuqoridagi ta tajribada
hodisaning marta sodir bo’lishi hodisasining ehtimolini
topishdan iborat. Bu ehtimolni P
n
(k) bilan belgilaymiz.
Aytaylik, ta tajribada hodisasi biror marta ham sodir
bo’lmasin. Bu holda har bir tajribada hodisasi sodir bo’lib,
A · A · A · · · A
|
{z
}
n−ta
hodisaga ega bo’lamiz. A · A · A · · · A
|
{z
}
n−ta
hodisaning ehtimoli
29

(A · A · A · · · A)
|
{z
}
n−ta
(A· P (A· P (A· · · P (A)
|
{z
}
n−ta
=
q · q · · · q
| {z }
n−ta
q
n
boladi. Demak, ta tajribada hodisaning biror marta sodir
bo’lmasligi ehtimoli
P
n
(o) = q
n
bo’ladi.
Aytaylik, ta tajribada hodisasi faqat bir marta sodir
bo’lsin. Bu holda quyidagi ta
A·A·A···AA·A·A···AA·A·A·A···A...A·A···A·A
hodisalar hosil bo’lib, ularning har birining ehtimoli p · q
n−1
bo’ladi. Ehtimollarni qo’shish teoremasidan foydalanib,
P
n
(1) = (A · A · A · · · A) + (A · A · A · · · A) + (A · A ·
AA · · · A) + ... (A · A · · · A · A) = n · p · q
n−1
ni topamiz.
Ma’lumki, C
1
n
n. Demak, ta tajribada hodisaning
faqat bir marta sodir bo’lish ehtimoli
P
n
(1) = C
1
n
· p · q
n−1
bo’ladi.
Aytaylik, ta tajribada hodisasi faqat 2 marta sodir
bo’lsin. Bu holda C
2
n
=
n(n−1)
2
ta
30

A·A·A···AA·A·A·A···AA·A·A·A·A···A...A·A···A·A
hodisalar hosil bo’lib, ularning har birining ehtimoli p
2
q
n−2
ga
teng bo’ladi. Ehtimollarni qo’shish teoremasidan foydalanib,
P
n
(2) = (A · A · A · · · A) + (A · A · A · A · · · A) + (A ·
A · A · A · A · · · A) + ... (A · A · · · A · A) = C
2
n
· p
2
· q
n−2
ni topamiz. Demak, ta tajribada hodisani ikki marta sodir
bo’lish ehtimoli
P
n
(2) = C
2
n
· p
2
· q
n−2
bo’ladi.
Xuddi shunday mulohaza asosida ta tajribada hodisa-
ning marta sodir bo’lish ehtimoli
P
n
(k) = C
k
n
· p
k
· q
n−k
(3)
bo’lishi ko’rsatiladi.
(3) formula Bernulli formulasi deyiladi.
Misol. Tangani 10 marta tashlaganda gerb tomoni 5 marta
tushishi ehtimoli topilsin.
C Tangani bittalab tashlash tajribasida gerb tomoning tushishi
ehtimoli =
1
2
bo’ladi. Bundan = 1 − p =
1
2
bo’lishi kelib
chiqadi.
Izlanayotgan ehtimolni Bernulli formulasidan foydalanib topa-
miz.
31


Download 349,4 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish