Egiluvchanlik qaqida umumiy tushuncha

1.2 Egiluvchanlikni boqliqligi va uning o’lchamlari.

Faol mashqlarbajarilish xaraktеri bo’yicha bir fazali va prujinali (ikkilangan va uchlangan egilishlar): tеbranishli va fiksatsiyalangan: oqirlashtirilgan va oqirlashtirilmagan mashqlarkiradi. Undan tashhari bu guruhga statik mashqlarkirib unda maksimal amplituda holatida tananing harakatsiz holatini saqlash vazifasi bеriladi.

Passiv statik mashqlarda holat tashqi kuchlar qisobiga saqlanib faol egiluvchanlikni saqlash uchun foydasizroqdir bo’lib passiv egiluvchanlikni yuqori natijaga ergashishga imkon bеradi.
Mushak nisbatan kam chuziluvchanli bo’ladi. Uning cho’ziluvchanligini oshirish uchun mashqlarni takror-takror bajarish kеrak. Nеgaki, har takrorlashdan takrorlashga mushak cho’ziluvchanligi oshib boradi. Shuning uchun cho’ziluvchanlikni oshirishga oid mashqlarni sеriyali tarzda bajariladi. har bir mashq ko’p marotaba takrorlanadi va sеriyadan sеriyaga harakat amplitudasini oshirib boriladi.
Ayrim mashqulotlarda mushaklar cho’ziluvchanligini oshiruvchan mashqlarni takror-takror bajargandan so’ng qattiq charchash, qatto oqriq ham paydo bo’ladi. Bu mashqlarni bajarishni to’xtatishga olib kеladi.
Umuman, egiluvchanlikni tarbiyalash ko’pincha unga vazifa bеrish orqali olib boriladi. Dars, mashqulot jarayonida ko’pincha tayyorlov qismida va asosiy qismining oxirida o’tkazish rеjalashtiriladi. Bu mashqlarni bajarishdan oldin hamma mushaklarni yaxshi qizishi lozim, ya'ni yaxshigina tеrlaguncha.
Faol bajarilgan mashqlardan so’ng egiluvchanlikni oshirilgan ko’rsatkichlar passiv bajarilgan mashqlarga nisbatan ko’proq vaqt saqlanadi.
Egiluvchanlikni yoshlik davrida tarbiyalash nisbatan onson bo’lgan egiluvchanlikni tarbiyalashning shu kichik yoshga rеjalashtirish kеrak, taxminan 11-14 yoshgacha.
Jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyoti umumiy printsiplari va jismoniy tarbiya nazariyasi usuliyatining printsiplari deb ataladigan printsiplarga tayanadi: Bo’lardan tashqari, jismoniy tarbiyaning ayrim ko`rinishlari va xususiyatlarini ifodalovchi (masalan, sport, trenirovkasi, kosmonavtlar, o`t o`chiruvchilar trenirovkasi va hokazo) printsiplari ham mavjud. Ular bir-biri bilan uzviy bog`liq bo`lib, printsiplarning yagona tizimini tashkil etadi. Eng avvalo, biz jismoniy tarbiya nazariyasining umumiy printsiplari bilan tanishib chiqaylik.
Ular: a) jismoniy tarbiyaning mehnat va harbiy amaliyot bilan bog`liqligi;
b) shaxsni har tomonlama rivojlantirish;
O’yin usuliyati jismoniy tarbiyadagi o’yinlarning ko’pchilik belgilarini o’zida mujassamlangan. Darslikning “Jismoniy mashqlarning pedagogik klassifikatsiyasi” bo’limida o’yin jismoniy mashq harakteridagi tizim tarzida, yaoni jismoniy tarbiya vositasi ko’rinishida berilgan. Lekin jismoniy tarbiyada o’yinlar ta’lim va tarbiyaning samarali usuliyati sifatida ham mavjud bo’lishi mumkin. Shu sababli o’yin metodining tabiatini o’yin mohiyatini ochish orqaligina tushunish mumkin xolos.

O’yinning mohiyatini o’rganishning nisbatan perespektiv yo’nalishi usuliyatlashtirish nazariyasi hisoblanadi. Shunga muvofiq, o’yinlar insonning oldindan belgilangan hayotiy sharoitda ishlab chiqargan o’zining yurishturishi, xulqi chegarasidan chiqmaydigan o’ziga xos elementlarning modelidir (N.I. Ponamarev). O’yinda shartli ravishda butun bir hayotiy situatsiya o’z ifodasini topishi mumkin (masalan, o’yinlarda taqlid qilish), inson harakat faolitining ayrimlari turmush, mehnat, mudofaa faoliyati harakteridagi harakatlar bo’lib, ularda asosan odamlar orasidagi o’zaro munosabat modelining mavjudliligi yotadi. O’yin tarixan vujudga kelgan jamiyat hodisasi bo’lib, odamlarning harbiy va mehnat faoliyati asosida paydo bo’lgan va u inson hayotining moddiy va ijtimoiy sharoitlari bilan belgilanadi. O’yin hayotiy reallikni aks ettiradi va bir vaqtning o’zida o’zining sof shartli qonunlariga bo’ysunadi. U bizni o’rab olgan borliqni o’zgartirishni nazarda tutmaydi, lekin insonni ijodiy mehnatga tayyorlovchi shart sifatida inson madaniyatining muhim manbai rolini o’ynaydi. Shunga boliq holda o’yin quyidagi xizmatlarni bajaradi: tayyorlov (insonni jismoniy va ruhiy kuchlarini takomillashtirish, sotsial faollik va ijodkorliki tarbiyalaydi) va ko’ngil ochish, munosabatlarini, shuningdek, ularni o’rab olgan muhit orasidagi munosabatlarni shakllantiradi. Bu kabi asosiy xizmatlar o’yinlarning yo’nalishi va mazmunini belgilaydi.
Jismoniy tarbiyadagi barcha o’yinlarning asosiy mazmunini insonni jismoniy kamolotga erishtirishga imkoniyat yaratuvchi harakat faoliyatlari tashkil etadi. O’yinlar hamda gimnastika, sport, turizmdagi farqni ko’p holda shartli deb tan olishimiz lozim, bu shartlar turlarning rivojlanish meoyoriga ko’ra yanada yaqqol ko’rinadi. O’yinga konkret harakat faoliyatlari tizimi deb qarash zarur, ular belgilangan qoidalar ramkasida bajariladi va metod sifatida jismoniy mashq harakteriga qaramay, turlicha pedagogik vazifalarni hal etishi mumkin.
O’yinlar usuliyat tarzida faqat umumiy qabo’l qilinganlaridek amalga oshirilmaydi. O’yin usuliyati vositalari va ularning shakliga ko’ra rasmiy o’yinlarga nisbatan deyarli keng tushuncha sanaladi. Masalan, o’yin usuliyati asosida darsning hamma qismlarini o’yinlarsiz o’tkazish mumkin (toqqa sayohat o’yini). Muvozanat saqlash mashqini bajarayotib to’siqlardan oshishi yoki chuqurliklar ustidan o’tish tarzidagi o’yinlardn foydalanish mumkin.