Educational materials

Tayanch iboralar: 
investitsion loyihalashtirish, biznes-reja, Texnik-
iqtisodiy asosnoma, texnik xujjatlar, smeta qiymati, loyiha ishtirokchilari, loyiha 
tashabbuskori, buyurtmachi, pudratchi, investor. 
15.1. Investitsion loyihalashtirishning mazmun-mohiyati. 
Investitsion loyihalashtirish – bu loyihaning texnik-iqtisodiy asoslanishini 
o’z ichiga oluvchi texnik xujjatlar kompleksi (investitsiya loyihasi biznes rejasi, 
chizmalar, loyihani amalga oshirish uchun zarur bo’lgan boshqa hujjatlar)dir. 
Investitsion loyihalashtirishning ajralmas bo’g’ini bo’lib, investitsiya loyihasini 
amalga oshirish qiymatini belgilovchi smeta hisoblanadi. 
Avvalgi mavzuda qayd etilganidek, investitsiya loyihasi – bu shunday 
loyihaki, u (boshqa sa’y-harakatlar qatorida) investitsiyalarni jalb qilish va loyihani 
amalga oshirishni nazarda tutadi. Tabiiyki, bu holda loyiha xujjatlari 
investitsiyalarni kim, qanday shaklda amalga oshirishi, ushbu investitsiyalar hajmi 
qanday va vaqt o'tishi bilan qanday taqsimlanishi to'g'risida ma'lumotlarni o'z 
ichiga olishi kerak. Investor investitsiyalarni amalga oshirishni o'z zimmasiga 
oladigan investitsiya loyihasining ishtirokchisi. Investitsion loyihalarning maqsadi 
biron bir mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatish natijasida daromad 
olishni ko'zlaydi. 
Investitsion jarayonni shunday murakkab tizim sifatida ifodalash mumkinki, 
uning xususiyatlaridan biri uning yaxlitligi hisoblanadi. Shu bilan birga, 
investitsiya jarayonining tizimli munosabatlari investitsiya loyihalarini amalga 

---

oshirish orqali foyda olish uchun kapital qo'yilmalar ko'rinishidagi investitsiya 
faoliyatini amalga oshirish va tartibga solishda yuzaga keladigan munosabatlar 
sifatida namoyon bo’ladi. 
Korxonalar (firmalar) doimiy ravishda investitsiyalarga ehtiyoj sezadilar, 
ya'ni yangi ishlab chiqarish quvvatlari tashkil etish, yoki mavjudlarini texnik 
qo'llab-quvvatlash va rivojlantirish, foyda va boshqa yakuniy natijalarga erishish, 
masalan, ekologik, ijtimoiy va shu kabi loyihalarni amalga oshirish uchun 
investitsiyalarga ehtiyoj sezadilar.
Investitsiyalash obyekti sifatida qurilayotgan, rekonstruktsiya qilinadigan 
yoki kengaytirilayotgan korxonalar, binolar va inshootlar, ma'lum bir vazifani 
amalga oshirishga yo'naltirilgan boshqa asosiy vositalar (masalan, yangi tovarlar 
yoki xizmatlar ishlab chiqarish, ularning hajmini oshirish yoki sifatini oshirish va 
boshqalar) bo'lishi mumkin Ular ishlab chiqarish hajmi, yo'nalishi (sanoat, ijtimoiy 
va boshqalar), loyihani amalga oshirish bosqichlari tabiati va tarkibi (butun davr 
yoki faqat alohida bosqichlar), mulkchilik shakllari (davlat yoki xususiy), 
davlatning ishtiroki va darajasi (kreditlar, aktsiyalar paketlari, soliq imtiyozlari, 
kafolatlar va boshqalar taqdim etilishi) bo'yicha, shuningdek, investitsiyalarning 
qoplanishi va rentabelligi, yakuniy natijalarning samaradorligi va boshqa belgilar 
bilan farqlanadi.
Umumiy ma'noda investitsiya loyihasi deganda daromad olish maqsadida 
har qanday kapitalni ma’lum bir muddatga biror sohaga kiritish yoki qo’yish 
tushuniladi. 
Investitsiyalarni loyihalash va loyihalarni tahlil qilish bo'yicha maxsus 
iqtisodiy adabiyotlarda investitsiya loyihasi ma'lum bir vaqt ichida ma'lum 
maqsadlarga erishishga qaratilgan o'zaro bog'liq harakatlar majmui sifatida ko'rib 
chiqiladi. 
Investitsion loyihalarning shakllari va mazmuni juda xilma-xil bo'lishi 
mumkin - yangi korxona qurish rejasidan tortib ko'chmas mulk sotib olishning 
maqsadga muvofiqligini baholashgacha. Biroq, barcha holatlarda, investitsiya 
kiritishdan to loyihadan foyda ko'rishgacha bo’lgan vaqt oralig’ida biror farq 
(kechikish) mavjud bo’ladi, ya’ni bugun investitsiya sarflanadi, ertaga foyda 
ko’riladi. 
Loyihani boshlash va uni tugatish o'rtasidagi vaqt odatda investitsiya 
hayotiyligi tsikli deb nomlanadi. Mazkur loyiha hayotiyligi tsikli bosqichlarga 
bo'linadi, ularning har biri o'z maqsad va vazifalariga ega: investitsiya oldi 
bosqichida - dastlabki tadqiqotdan investitsiya loyihasini qabul qilish bo'yicha 
yakuniy qarorgacha vazifalar amalga oshirilsa, investitsiyalash bosqichida – 
loyihalash ishlarini amalga oshiriladi, shartnoma tuziladi; ishlab chiqarish 
bosqichida esa - korxonaning (obyektning) iqtisodiy faoliyati amalga oshiriladi. 
Ularning har biri, o'z navbatida, o'z maqsadlari, usullari va amalga oshirish 
mexanizmlariga ega bo'lgan bosqichlarga bo'linadi. Investitsiya oldi va investitsiya 
bosqichlari investitsion loyihalashtirish sohasiga, ishlab chiqarish bosqichi esa 
maxsus tashkiliy va boshqaruv fanlar (ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etish, 
rejalashtirish, moliyalashtirish, tahlil, menejment va b.)ning o'rganish sohasiga 
tegishli. 

---

Investitsion xarajatlar (xarajatlar) - bu biznes loyihani amalga oshirish bilan 
bog'liq bo'lgan to'lovlarning har xil turlari. Barcha xarajatlarni quyidagilarga 
bo'lish qabul qilinadi: 
- To'g'ridan-to'g'ri, ya’ni investitsiya loyihasini amalga oshirish bilan bog'liq 
xarajatlar. Bu uskunalar sotib olish, transport xarajatlari, o'rnatish xarajatlari, 
xodimlar va texnologiya xarajatlaridan iborat. 
- Bilvosita xarajatlar loyihada ko’zda tutilgan faoliyatni tashkil etish uchun 
sharoitlar yaratish, xodimlarni yollash, ularni o'qitish, loyihani huquqiy ta’minoti, 
turli xizmatlar uchun to’lovlar kabilarni o’z ichiga oladi. Bilvosita xarajatlari 
investitsiya loyihasining rentabelligini (samaradorligini) kamaytiradi. 
- Aniq va yashirin xarajatlar. Investitsiya loyihasining yashirin xarajatlari 
daromad ishlab chiqarishda ishtirok etmaydigan ishlab chiqarish aktivlari haddan 
tashqari ko'p bo'lganda paydo bo'ladi. 
Odatda, yirik investitsiya loyihasini amalga oshirishda quyidagi kapital 
xarajatlar hisobga olinadi: 
- obyektni qurishga tayyorgarlik ko'rish uchun yerga sarflanadigan xarjatlar; 
- asosiy kapital xarajatlari xususiyatiga ega bo’lgan ishlab chiqarish oldi 
xarajatlari; 
- ishlab chiqarish uskunalari, texnika-texnologiyalarni sotib olish uchun; 
- binolar, inshootlarni qurishga xarajatlar; 
- aylanma mablag'larni shakllantirish uchun; 
- kutilmagan xarajatlar. 
Bu holda xarajatlarning har bir moddasi uchun quyidagilar ko'rsatiladi: 
- jalb qilingan investitsiya (kapital) xarajatlari hajmi; 
- investitsiyalashning boshlanish sanasi; 
- xarajatlarning tegishli turlarini qoplanishi kutilayotgan davr; 
- uskunalarni eskirishi hisoblanadigan usuli. 
Xarajatlarning barcha turlarini hisobga olish investitsiya loyihasining 
iqtisodiy samaradorligini aniqroq hisoblash imkonini beradi. 
Loyihaning investitsiyalashdan oldingi bosqichi xarajatlari, sanoati 
rivojlangan mamlakatlarda normal sharoitda, loyiha qiymatining taxminan 1,5-
5,5% ni tashkil etadi, shu jumladan, investitsiya imkoniyatlarini shakllantirish 
(kontseptsiya, loyiha g'oyasi) - 0.2-1.0, investitsiyalarning asosnomasini tayyorlash 
uchun - 0,25 -1,5, kichik loyihalarda texnik-iqtisodiy asosnoma uchun - 1,0-3,0 va 
yirik loyihalarda - 0,2-1,2% ni tashkil etadi. 
Investitsiyalar bo'yicha yakuniy qarorni faqat texnik-iqtisodiy asosnoma 
tayyorlangandan so'ng olish mumkin. TIA - bu dastlabki ma'lumotlardan, asosiy 
texnik va tashkiliy yechimlardan, hisoblab chiqilgan va baholangan smeta 
xarajatlari asosidagi bir qancha ko'rsatkichlarni o'z ichiga olgan va investitsiya 
loyihasining maqsadga muvofiqligi va samaradorligini hisobga olishga imkon 
beradigan hisob-kitob va tahliliy hujjatlar to'plamidir. Loyiha TIA si uni budjet va 
budjetdan tashqari jamg’armalar, vazirliklar va idoralarning markazlashtirilgan 
manbalari, davlat korxonalarining o'z mablag'lari hisobidan moliyalashtirish 
paytida ishlab chiqilishi shart. Boshqa moliyalashtirish manbalaridan olingan 
investitsiyalar samaradorligi bo'yicha texnik-iqtisodiy asosni ishlab chiqish 

---

to'g'risida qaror investor tomonidan mustaqil ravishda qabul qilinadi.
Loyihaning texnik-iqtisodiy asoslari quyidagilarni o'z ichiga oladi: to'liq 
miqyosli marketing tadqiqotlarini o'tkazish (talab va taklif, bozor segmentatsiyasi, 
narxlar, talab egiluvchanligi, asosiy raqobatchilar, marketing strategiyasi, 
mahsulotni bozorda ushlab turish dasturi va boshqalar); ishlab chiqarish dasturini 
tayyorlash; tushuntirish xati, shu jumladan investitsiya imkoniyatlarini oldindan 
asoslash to'g'risidagi ma'lumotlarni tayyorlash; dastlabki ruxsatnomalarni 
tayyorlash; texnik yechimlarni ishlab chiqish; shaharsozlik, arxitektura 
rejalashtirish va qurilish yechimlari; muhandislik yordami; atrof-muhitni muhofaza 
qilish va fuqaro mudofaasi choralari; qurilishni tashkil etishning tavsifi; talab 
qilinadigan uy-joy va fuqaro qurilishi to'g'risidagi ma'lumotlar; korxonani 
boshqarish tizimining tavsifi, ishchilar va ishchilar mehnatini tashkil etish; smeta 
va moliyaviy hujjatlar, shu jumladan: ishlab chiqarish tannarxini hisoblash, kapital 
xarajatlarni hisoblash; korxonalar faoliyatidan yillik tushumlarni hisoblash, 
aylanma mablag'larga bo'lgan ehtiyojni hisoblash, loyihalashtirish va tavsiya 
etilayotgan manbalar (hisoblash) va boshqalar, loyihani amalga oshirish bilan 
bog'liq risklarni baholash; loyihani amalga oshirish vaqtini rejalashtirish; 
loyihaning tijorat samaradorligini baholash; loyihaning budjet yoki iqtisodiy 
samaradorligini (budjet mablag'laridan foydalanishda) tahlil qilish; loyihani 
tugatish shartlarini shakllantirish. 
Tayyorlangan texnik-iqtisodiy asoslash texnik, iqtisodiy, moliyaviy, 
institutsional, ekologik va boshqa turdagi ekspertizadan o'tkaziladi. Keyin texnik-
iqtisodiy asosni tasdiqlash va investitsiya to'g'risida qaror (investitsiya loyihasiga 
sarmoya kiritish to'g'risida qaror) qabul qilinadi. 
Loyihaning muvaffaqiyatli amalga oshirilish jarayoni loyihaning ichki 
muhitiga katta ta’sir ko’rsatadi. Ushbu omillar quyidagilardir: 
Maxsus tashkillashtirilganlik – loyihaning asosiy ishtirokchilari, huquqlar, 
taqsimot, javobgarlik va majburiyatlar orasidagi o’zaro aloqani aniqlab beradi 
hamda loyihani amalga oshirish muvaffaqiyatiga ta’sir qiladi. 
Loyiha ishtirokchilari – loyihani amalga oshirish jarayonida turli xil 
qiziqishlarni amalga oshirib, maqsad va rag’batga mos ravishda o’z talablarini 
shakllantiradi va o’zlarining qiziqishlari, qobiliyatlari va loyiha “jalb qilinganlik” 
darajasi bilan loyihaga ta’sir ko’rsatadi. 
Loyiha jamoasi – loyihaning “aql markazi”, motori va ishni bajaruvchi 
a’zosi bo’lib, loyihaning rivoji va muvaffaqiyati, ko’p jihatdan. unga bog’liq. 
Loyiha ishtirokchilarining tarkibi. Ularning roli, loyihaning turi, qurilish 
ko’lami va murakkabligiga bog’liq holda vazifa va javbgarlikni taqsimlash hamda 
loyihaning hayotiylik sikli fazalariga bog’liq holda shunday qilib, loyihaning 
vazifalari bo’yicha uning butun hayotiylik sikli davomida amalga oshirish doimiy 
bo’lib hisoblanadi, ishtirokchilar tarkibi esa uning roli javobgarlik va 
majburiyatlarni taqsimlash o’zgarishi mumkin. Bu yerda umum qabul qilingan 
qattiq reglamentlar yo’q. Quyida loyiha ishtirokchilari va ularning vazifalari sanab 
o’tilgan. 
Tashabbuskor – loyihaning bosh g’oyasi bo’lgan tomon, uning loyihani 
amalga oshirish bo’yicha boshlang’ich asoslari va takliflari. Tashabbuskor sifatida 

---

loyihaning kelajakdagi ishtirokchilaridan deyarli har qaysi maydonga chiqishi 
mumkin, lekin, natijada loyihani amalga oshirish bo’yicha ishbilarmonlik 
tashabbusi loyiha buyurtmachisidan kelib chiqishi kerak. 
Buyurtmachi – asosiy tomon bo’lib, u loyihani amalga oshirish va uning 
natijalariga erishishdan manfaatdor. Loyihaning yangi egasi va natijalardan 
foydalanuvchidir. Buyurtmachi loyihaning asosiy talablari va ko’lamini aniqlab 
beradi, o’z vositalari yoki jalb qiluvchi investorlar vositalari hisobiga loyihani 
moliyalashtiradi, loyihani asosiy bajaruvchilari bilan shartnomalar tuzadi. Bu 
shartnomalar bo’yicha javobgar bo’ladi, loyihaning barcha ishtirokchilari orasidagi 
o’zaro munosabatlari jarayoni boshqaradi. Loyiha bo’yicha butun jamiyat va 
qonun oldida javobgar hisoblanadi. 
Investor(lar) – loyihaga investorlar kirituvchi tomonlar, masalan, kredit yo’li 
bilan. Investorlar maqsadi loyihani amalga oshirishdan o’z investitsiyalari bo’yicha 
maksimal foyda. Agar buyurtmachi va investor bitta shaxs bo’lmasa, unda investor 
sifatida odatda banklar, investitsion fondlar va boshqa tashkilotlar chiqadi. 
Investorlar buyurtmachi bilan aloqaga kirishadi, kontraktlar bajarilishini nazorat 
qiladi va loyihani amalga oshirish bo’yicha boshqa tomonlar bilan hisob-kitoblarni 
bajaradi. Investorlar loyihaning teng huquqli sherigi va uning mulklari egasi bo’lib, 
buyurtmachi bilan shartnoma yoki kredit kelishuvi bo’yicha, ularga barcha 
vositalar to’lanmaguncha, o’z investitsiyalari hisobiga hosil qilinadi. 
Loyiha ob’ektlari va sub’ektlari. 
Loyiha rahbari – yuridik shaxs bo’lib, unga buyurtmachi va investor 
loyihani boshqarishda, ishlarni boshqarishda hisobot beradi: rejalashtirish, nazorat 
va loyihaning barcha ishtirokchilari ishlarini boshqarish. Loyihaning rahbarining 
vazifalari va javobgarliklari tarkibi buyurtmachi bilan bo’lgan shartnoma asosida 
aniqlanadi. Lekin, loyiha rahbari va uning jamoasi oldida, odatda, belgilangan 
muddatlar, byudjet va sifatga amal qilib loyihaning ma’lum maqsad va natijalariga 
erishguncha loyihaning hayotiylik sikli davomida umum faoliyat rahbarligi va 
ishlar koordinatitsiyasi vazifasi qo’yiladi. 
Loyiha jamoasi – maxsus tashkiliy tuzilma bo’lib, loyiha rahbari tomonidan 
boshqariladi va loyihani amalga oshirish davrida shakllantiriladi. Loyiha jamoasi 
vazifasi – loyihaning maqsadlari samarasiga erishishda loyihaning boshqaruv 
vazifalarini amalga oshirish. Loyiha jamoasi tarkibi va vazifalari loyihaning 
ko’lami, murakkabligi va boshqa xarakteristikalarga bog’liq; lekin, har qanday 
holatda jamoa o’zlariga yuklatilgan barcha majburiyatlarni yuqori professional 
darajada ta’minlab berishi kerak. 
Shartnomachi – loyihaning tomoni yoki ishtirokchisi bo’lib, buyurtmachi 
bilan o’zaro munosabatda bo’ladi, shartnoma bo’yicha ishlarni bajaralishi uchun 
javobgarlikni o’z bo’yniga oladi – bu loyihaning to’liq yoki bir qismi bo’lishi 
mumkin. Shartnomachi maqsadi – mumkin bo’lgan eng yuqori foyda olish. Asosiy 
shartnomachi vazifalariga buyurtmachi bilan shartnoma tuzish, subshartnomalar 
bilan shartnoma tuzish va tanlash, ularning ishlarini boshqaruvini ta’minlash, 
bajaruvchilar ishlarini qabul qilish va to’lash. Shartnomachi sifatida loyiha raxbari 
yoki loyihaning boshqa faol ishtirokchilari chiqishi mumkin. 
Subshartnomachi 
– 
yuqoriroq 
darajadagi 
shartnomachi 
yoki 

---

subshartnomachi bilan shartnoma aloqalariga kirishida. Shartnoma bo’yicha ish va 
xizmatlarni bajarishga javobgardir. 
Loyihalovchi – yuridik shaxs bo’lib, loyiha doirasida loyihaviy izlanish 
ishlarini shartnoma bo’yicha bajaradi. Loyihaning asosiy shartnomachisi yoki 
bevosita buyurtmachi bilan shartnoma aloqalariga kirishadi. 
Asosiy vositachi – yuridik shaxs bo’lib, uning taklifi buyurtmachi 
tomonidan qabul qilingan. Shartnoma asosida ishlarni bajaralishiga javobgar. 
Alohida ishlar va xizmatlarni bajarishga subvositachilar bilan shartnomalar tuzadi 
va tanlaydi. Qurilish loyihalarida asosiy vositachi vazifasini odatda qurilish yoki 
loyiha-qurilish firmalari va tashkilotlari bajaradi. 
Ta’minotchilar – subshartnomachilar, ular shartnoma asosida turli xil 
yetkazib berish ishlari – materiallar, uskunalar, transport vositalari va boshqalarni 
amalga oshiradi. 
Ruxsatnoma beruvchilar – tashkilotlar bo’lib, yer maydoniga egalik qilish 
huquqi, savdo qilish, ma’lum turdagi ish va xizmatlar va hakazolar uchun ruxsat 
beradi. 
Hukumat tashkilotlari – o’z manfaatlarini loyiha ishtirokchilarida soliq 
solish yo’li bilan qondiruvchi tomon bo’lib, loyihani amalga oshirish bilan bog’liq. 
Ekologik, ijtimoiy va boshqa umumiy va davlat talablarini olg’a suradi va 
qo’llaydi. 
Yer maydoni egasi – yuridik yoki jismoniy shaxs bo’lib, loyiha jalb qilingan 
yer maydoni egasidir. Yerga egalik qilish yoki foydalanish xuquqini shartnoma 
asosida beradi va buyurtmachi bilan aloqaga kirishadi. 
Loyihaning yakuniy mahsuloti ishlab chiqaruvchisi – hosil bo’lgan asosiy 
foizlardan foydalanishni amalga oshiradi va yakuniy mahsulotni ishlab chiqaradi. 
Asosiy maqsad – tayyor mahsulotni iste’molchilarga sotishdan daromad olish. 
Loyihaning barcha bosqichlarida ishtirok etadi va loyihaning asosiy ishtirokchilari 
bilan o’zaro munosabatga kirishadi. Uning roli va vazifasi loyihaning yakuniy 
natijalarida mulk hissasiga bog’liq. Ko’p hollarda, loyiha buyurtmachisi va 
investordir. 
Yakuniy mahsulot iste’molchilari – yuridik va jismoniy shaxslar bo’lib, 
mahsulot sotib oluvchilari va foydalanuvchilaridir, ishlab chiqarilayotgan mahsulot 
va ko’rsatilayotgan xizmatlarga talablarni belgilab unga talabni shakllantirishadi. 
Loyiha xarajatlari iste’molchilar vositalari hisobiga qoplanadi va loyihaning barcha 
ishtirokchilari foydasi shakllanadi. 
Loyihaning boshqa ishtirokchilari. Loyihani amalga oshirishga loyiha 
muhitining boshqa tomonlari ham ta’sir ko’rsatib, ular loyiha ishtirokchilari 
bo’lishi ham mumkin, bu: asosiy ishtirokchilarning raqiblari; loyihani amalga 
oshirishda iqtisodiy manfaatlari to’qnashadigan ijtimoiy guruhlar va noiqtisodiy 
loyiha xomiylari; turli injenerlik tashkilotlari, (loyihaga jalb etilgan) va boshqalar.