Educational materials

Sb = OF + NA + Z + F + KV + NS * Ki , 
bu yerda: S
b 
– kompaniya (korxona) sof balans qiymati; OF – kompaniya 
indekslashgan asosiy fondlarining qoldiq qiymati; NA – nomoddiy aktivlar 
summasi; Z – material aylanma fondlari zahiralarining qoldiq qiymati bo’yicha 
summasi; F – kompaniya barcha shaklida moliyaviy resurslaridan uning 
qarzdorligi ayrilgandagi summasi; NS – tugallanmagan qurilish; K
i 
– asosiy 
fondlarni indekslash koeffitsienti.
b) Foyda asosida, bunday baholash tamoyili keyingi yillarda olingan 
o’rtacha yillik foyda real summasi va investitsiyaning o’rtacha foyda me’yori 
asosida aniqlanadi. Soddalashgan hisob-kitobi quyidagi formula bilan hisoblanadi: 
bu yerda: S
K 
– foyda miqdori asosidagi korxona qiymati; P
S 
– o’rtacha yillik 
foyda real summasi; N
P 
– investitsiya o’rtacha foydalilik me’yori.
Ikkinchi bosqichda moliyaviy investitsiyalarni amalga oshirish uchun zarur 
bo’lgan investitsion resurslarga ehtiyoj prognozi aniqlanadi.
Buning hisob-kitobi, prognozlashtirilayotgan davrda investitsiya shakllari 
nisbatiga asoslangan va u quyidagi formula bilan hisoblanadi:
bu yerda: IR
F 
– moliyaviy investitsiyalarni amalga oshirish uchun 
investitsion resurslarga talab; IR
R 
– real investitsiyalarni amalga oshirish uchun 
investitsion resurslarga talab; U
F 
– prognoz davridagi moliyaviy investitsiyalarning 
solishtirma og’irligi; U
R 
– prognoz davridagi real investitsiyalarning solishtirma 
og’irligi.
Har xil manbalar hisobiga investitsion resurslarni tashkil etish 
imkoniyatlarini o’rganish strategiyani ishlab chiqishning ikkinchi bosqichi 
hisoblanadi.
 
19.4. Loyiha bo’yicha investitsiyalash maqsadi va strategik 
yo’nalishlarini (resurslardan foydalanish) aniqlash. 
Tashkilot ishlab chiqarish strukturasining shakllanishi asosini mahsulot 
tayyorlashdagi ishlab chiqarish jarayoni hisoblanadi.
Bu jarayonning asosiy foizlari – tayyorlov, ishlov berish, yig’ish orqali 
boshlang’ich resurslarini mahsulot yoki xizmatlarga aylantiradi.

---

Mahsulot 
tayyorlash 
jarayonining 
asosiy 
operatsiyalarining 
oqlovchanligidan asosiy ishlab chiqarish yuzaga keladi. 
Barcha energetik resurlarini ishlash barcha operatsiyalar texnologik 
detallarni tayyorlash va ta’mirlash, jihozlar va boshqalar yordamchi ishlab 
chiqarishga kiradi. 
Mahsulotlarni omborlashtirish, taqsimlash, buyurtmachiga yetkazish 
bo’yicha operatsiyalar turli xizmat ko’rsatuvchi yuklatiladi. 
Mahsulot tayyorlash ishlab chiqarish jarayonini amalga oshiruvchi sexlar va 
xizmatlar tarkibi, shakli va o’zaro aloqalari ishlab chiqarish strukturasini 
shakllantiradi. 
Ishlab chiqarish strukturasining shakllanishida ratsional strukturalarni 
qurishda talablarni aniqlovchi bir qator omillarni hisobga olish zarur. 
Tashqi muhit omillari – iqtisodiy, huquqiy, texnik, ijtimoiy-madaniy, 
ekologik. 
Ichki muhit omillari – korxona maqsadi va rivojlanish strategiyasi, resurlar 
cheklanganligi, mahsulot, texnologiya, xodimlar soni ishlab chiqarish quvvati va 
boshqalar. 
Lekin, o’rta tuzilmaviy qarorlarni tanlash avvalambor quyidagi omillarga 
bog’liq: 
1. Bo’linmalarning kooperatsiyalashuvi va maxsuslashishi shakli. 
2. Ishlab chiqarish mo’ljali, quvvati va ko’lami. 
3. Texnika va texnologiya rivoji. 
4. Tashkiliy muhit. 
5. Ishlab chiqarish joylashgan o’rni. 
Ishlab chiqarish bo’linmalarining maxsuslashish shakllari. Mahsuslashish 
shakllari asosiy ikki turga bo’linadi – texnologik va buyumli. 
Bo’linmalarning texnologik maxsuslashishi turli buyumlar bilan bir turdagi 
operatsiyalar bajarish bo’yicha bir turdagi ishchi o’rinlarning guruhiy joylashishi 
bilan xarakterlanadi. 
Texnologik maxsuslashishdan foydalanuvchi strukturaviy bo’linmalarga 
misol sifatida – temirchilik, quyma, mexanik, qoplash sexi, shuningdek, turli 
bo’linmalar bo’yicha notejamkor taqsimlangan kapital talab va yuqori samaradorli 
jihozli alohida guruhlar kiradi. 
Buyumni maxsuslashish mahsulotga yakuniy ishlov berishni ta’minlovchi 
bir turdagi yoki turli turdagi operatsiyalarni turlangan strukturaviy bo’linmalar 
bilan harakterlanadi. 
Bunday maxsuslashishning turli ko’rinishi sifatida buyumli – detalli va 
buyumli-uzelli 
mahsulotni 
tayyorlashning 
to’liq 
bo’lmagan 
siklli 
mahsuslashtirilgan sexlar qo’llashadi. 
Buyumli maxsuslashishni qo’llaydigan strukturaviy bo’linmalar ishlab 
chiqariladigan mahsulotlar tasnifi belgilari bo’yicha farqlanadi. Masalan, bir 
turdagi konstruktsiyadagi buyumlar bo’yicha – standart buyumlar bo’linmasi 
(gayka, bolt, shesterna); mahsulotlar o’lchamli va texnik jihozlarni qo’llash 
bo’yicha – yirik detallarni shtamplovchi va mayda detallarni shtamplovchi 
bo’linmalar. 

---

Mahsulot ishlab chiqarishda mahsuslashish va kooperatsiyalashish 
struktaviy bo’linmalarning qisqarishiga va ularning aloqalarini ko’payishiga olib 
keladi. Ishlab chiqarish ishlab chiqarish jarayonining biror fazasida maxsuslashish 
mumkin, masalan mahsulotni yig’ish yoki mexanik ishlov berish. Lekin,, ishlab 
chiqarish mahsulot ishlab chiqarishning barcha fazalarida - xaridordan 
buyurtmachiga yetkazib berishgacha maxsuslashishi mumkin. 
Hozirgi vaqtda ko’pgina korxonalar intilayotgan keng maxsuslashish 
harajatlarini minimallashtirish, mahsulotni ishlab chiqarish sikli vaqtini 
qisqartirish, uning sifatini va raqobatbardoshligini oshirish imkonini beradi. 
Biroq korxonani jahon darajasida rivojlantirish istiqboli – bu tor 
maxsuslashgan zavodlardir. 
Buyumli maxsuslashishning murakkablashishi o’z navbatida ilm talab va 
kapital talab mahsulotlar ishlab chiqarish bo’yicha ishlab chiqarish jarayonlari 
sonining oshishiga olib keladi. 
Bunday korxonalarning ishlab chiqarish strukturasi texnologiyaning 
rivojlanishiga mo’ljallangan bo’lib, ishlab chiqarish bo’linmasini texnologik 
jarayonga qat’iy bog’liqlikda shakllanishi talab etadi. 
Ish bilan bir vaqtda bir necha oddiy bir turdagi mahsulot turlarini 
tayyorlovchi mahsulotga mo’ljal olgan ishlab chiqarish strukturali ko’pgina 
korxonalar ham bor. 
Mahsulotning murakkabligi va ishlab chiqarishning murakkabligi ishlab 
chiqarish korxonalari mo’ljalini shakllantiradi va strukturaviy qarorlarni qabul 
qilishga bevosita ta’sir o’tkazadi. 
Ilmiy texnik taraqqiyoti natijasida texnika va texnologiyaning rivojlanishi 
quyidagi o’zgarishlarga olib keladi: 
-
Ishlab chiqarish va ularning struktaralari tashkiliy shakli; 
-
Ishlab chiqarish fazalari (bosqichlari) o’rtasidagi proporsiya; 
-
Mahsulotlarni almashtirish darajasi va uning modifikatsiyasi. 
Texnika va texnologiyaning rivojlanishi egiluvchan tizimni (guruhiy 
texnologiya) o’zlashtirishga ham yordam beradiki, bu o’z navbatida mahsulot 
yaratishning barcha hayotiy sikllari fazalari (davri)ni avtomatlashtirishni 
birlashtirish asosida ishlab chiqarish strukturasini rivojlantiradi. 
Tashkiliy muhit va elementlar, uning shakllantiruvchilari, masalan ishlab 
chiqarish tashkiliy (boshqaruv) madaniyati ichkaridan ishlab chiqarish strukturasini 
rivojlantirishning potensial imkoniyatlarini harakterlaydi va yangi strukturaviy 
bo’linmalarni shakllantirish uchun tayyorlovni yaratadi. 
Ishlab chiqarish o’rni va strukturaviy bo’linmasi u yoki bu mamlakatda 
tayyorlanayotgan mahsulot mijozlari talabi bilan aniqlanadi. Ishlab chiqarish 
bazalarining globallashuvi yangi ishlab chiqarish mamlakatlarda joylashtirishda 
minimum harajatlarni ta’minlash imkoniyatlari, birinchi navbatda arzon resurslar 
hisobiga va iste’mol bozorlarining yaqinligiga e’tibor qaratiladi.