Educational materials

 
21.3. Ishlab chiqarish xarajatlarining mazmuni. 
Loyihaning kelgusi hayotiyligini aniqlash uchun ishlab chiqarish 
xarajatlarining bashorati juda muhimdir. 
Xarajatlar tarkibi va uning muhim moddalari tahlili, shuningdek o’xshash 
loyihalarni tanqidiy tarzda taqqoslash investitsiyalarni moliyaviy jihatdan amalga 
oshirish bashoratlari va istiqbolli harakatlarini baholashning aniqligi va 
ishonchliligini oshirishning samarali vositasi hisoblanadi. 
Ishlab chiqarish xarajatlari to’liq yillik xarajatlar kabi va mahsulot birligiga 
nisbatan nisbiy yillik xarajatlar sifatida hisoblanishi lozim. 
Ishlab chiqarish xarajatlari loyihadan manfaatdor moliyaviy tashkilotlar va 
investorlar uchun gorizont rejalashtirishga mos keluvchi ishlatilish davri va 
quvvatlardan foydalanishning turli xil darajalari bo’yicha aniqlanishi lozim. 
To’liq ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish uchun zarur bo’lgan 
xarajatlarning barcha elementlari rejalashtirishning butun davri va ishlab chiqarish 
dasturiga muvofiq holda rejalashtirilishi va loyihalashtirilishizarur. 
Ishlab chiqarish xarajatlarining doimiy va o’zgaruvchan bo’limlari va 
mahsulot ishlab chiqarishning rejalashtirilgan darajaga chiqishidagi ishlab 
chiqarish xarajatlarini aniqlab olgandan so’ng doimiy xarajatlarning, haqiqatda, 
o’zgarishsiz qolishini nazarda tutgan holda o’zgaruvchan xarajatlarni quvvatlardan 
foydalanish foizlariga (darajasiga) proportsional ravishda o’zgartirib turish 
mumkin. 
Ishlab chiqarish xarajatlarining umumiy miqdorini olish uchun barcha 
xarajat elementlarini birgalikda umumlashtirish lozim. 
Umumishlab chiqarish va ma’muriy ustama xarajatlari summasi loyihaning 
ishlatilish (ekspluatatsiya) xarajatlari sifatida aniqlanadi. 
Ishlab chiqarish xarajatlari o’z ichiga quyidagi moddalarni qamrab oladi: 

---

- materiallar (asosan, o’zgaruvchan xarajatlar), ya’ni xom ashyo, asosiy va 
yordamchi ishlab chiqarish materiallari, ehtiyot qismlar; 
- ishchi kuchi (ishlab chiqarishdagi xodimlar); 
- ishlab chiqarish elementlari va mehnatning turlariga bog’liq holdagi 
doimiy yoki o’zgaruvchan xarajatlar; 
- umumishlab chiqarish ustama xarajatlari (ya’ni, doimiy xarajatlar). 
Amortizatsiya xarajatlari - bu har yillik sof daromad (foyda va zararlar 
hisoboti) hisobotida aks etuvchi ajratmalar va ular asosiy kapitalning ishlab 
chiqarishda ishlatilishi xarajatlari holida emas, aksincha, investitsion faza 
mobaynidagi real pul chiqimi uchun amalga oshiriladi. Ular o’zlarini ishlab 
chiqarish yoki investitsiya xarajatlari sifatida namoyon etadilar. 
O’z navbatida, sof real pul oqimi sof daromadlar to’g’risidagi hisobotlarda 
keltirilgan sof foydadan (soliq to’langandan keyingi) hisoblansa, amortizatsiya 
ajratmalari qayta qo’shilishi lozim. 
Amortizatsiya ajratmalari qanchalik yuqori bo’lsa, soliqqa tortiladigan 
daromad shunchalik past bo’lishi va daromaddan olinadigan soliqqa muvofiq real 
pul chiqimi shunchalik kam bo’lishi sababli, amortizatsiya xarajatlari sof real pul 
oqimlariga kuchli ta’sir etadi. Xarajatlar tarkibiva uning loyihafoydaligiga 
(investitsiyalar foydasi va tegishlicha aktsiyador kapitali foydasi) ta’siri to’g’risida 
tasavvurga ega bo’lib, TIAdagi xarajatlarning turli xil elementlarining o’zarota’siri 
3-ilovada keltirilgan. 
Real pul oqimini tahlil qilish uchun har yilgi xarajatlarni hisoblash etarlidir, 
lekin texnik-iqtisodiy asoslash uchun mahsulot ishlab chiqarishga nisbatan sotish 
baholari bilan taqqoslashni engillashtirishda nisbiy xarajatlarni ham aniqlash zarur. 
Bir turdagimahsulot ishlab chiqaruvchi korxona loyihalari uchun nisbiy xarajatlar 
tayyorlangan mahsulotlar soniga ishlabchiqarishxarajatlarini bo’lish yo’li bilan 
hisoblab topiladi. 
Bunday foyda yig’indisi bilvosita va ustama xarajatlarni, ya’ni aniq bir 
mahsulotga bevosita bog’liq bo’lmagan xarajatlarni qoplash uchun xizmat qiladi. 
Nisbiy ustama xarajatlarni aniqlash uchun hisoblashning oddiy usuli - bu turli xil 
foiz ustamalari yordamida ishchikuchigaqilingan bevosita nisbiy xarajatlar va 
materiallarga qilingan bevosita nisbiy xarajatlarning moddalari bo’yicha ustama 
xarajatlarningtaqsimlanishi. Ishlab chiqarishdagi xarajatlarni hisobga olishdagi 
ustamalar turli davlatlarda turlichadir. Davom etuvchi loyiha uchun ustamalar 
o’tgan yilgi ma’lumotlarga asoslanadi. 
Ishlab chiqarish va marketing xarajatlari bevosita va bilvosita 
xarajatlargabo’linishi lozim.To’g’ri xarajatlar bevosita mahsulot birligiga taalluqli 
bo’lib, ishlab chiqarish xodimlari va ishlab chiqarish materiallariga qilinadigan 
xarajatlar ko’rinishida aks ettiriladi. 
Egri xarajatlarni (ishlab chiqarish va boshqaruv xarajatlari, shu jumladan, 
boshqaruvchilar va xodimlarni nazorat qiluvchilarning ish haqi, aloqa vositalari 
xarajatlari va boshqalar) mahsulotning aniq birligiga bevosita olibborishmumkin 
emasligi sababli ularni,avval,xarajatlar markazi bo’yicha taqsimlashga,so’ngra 
xarajatlar hisobini bajaruvchi bo’linmalar tomonidan aniqlangan ustama yordamida 
ishlab chiqarishning ustama bahosiga kiritishga to’g’ri keladi. 

---

Bevosita va bilvositaxarajatlar orasidagi chegaralanishlar xarajatlar 
moddalari va xarajatlar markazi o’rtasidagi aloqani ko’rsatish uchun belgilanadi. 
Bupaytda ishlab chiqarish hajmi va xarajatlar moddalari o’rtasidagi aloqa 
o’zgaruvchanlik (yoki o’zgarmaslik) kabi tavsiflanadi. 
YUNIDO qo’llanmasida kutilayotgan nisbiy sotish bahosidan o’zgaruvchan 
nisbiy xarajatlarni chiqarib tashlash va so’ngra qolgan foydani ishlab chiqarilgan 
mahsulot birligi miqdoriga ko’paytirish usuli qo’llaniladi. 
Yillik foyda ushbu davr mobaynida yuzaga keluvchi barcha xarajatlarni, 
shuningdekinvestorlar tomonidan taqdim etilgan etarlicha ortiqchalikni (ortiqcha 
chiqimni) qoplash uchun etarli bo’lishi lozim.