Education and innovative research

Образование и инновационные исследования (2021 год 
Сп.вып.)
ISSN 2181-1717 (E)
183
http://interscience.uz
фойдалана олишнинг тагзамирида эса индивиднинг креатив фикрлаши 
ётибди, шунингдек, бундай хусусиятларга эга бўлган инсонлар қаралаётган 
масала ёки муаммо бўйича фикрлаётганда энг аввало қаралаётган масала ва 
муаммо бўйича ҳар томонлама чуқур таҳлилий фикрлайдилар ва ечимлар 
тўғрисида ишчи фаразни ҳам шакллантира оладилар. Бундай ҳолатлар эса 
қаралаётган масала ва муаммонинг ечимини олдиндан кўра олади деган 
хулосавий фикрни билдиришга асос бўлади. 
Демак, креативлик ўқувчи – ёшлардан бир масала ёки муаммо ечимини 
ҳал қилишга турлича ёндашишни талаб қилар экан, энг асосийси ўқувчи 
масала ёки муаммонинг моҳиятини англаб етади.
Креативлик тўғрисида қуйидаги манба ҳам аҳамиятлидир:
“Креативлик шахсни ривжлантирувчи категория сифатида инсон 
тафаккури, маънавиятининг ажралмас қисми ҳисобланади, у шахс эга 
бўлган билимларнинг кўп қиррали эканлигида эмас, балки янги ғояларга 
интилиш, ўрнатилган стереотипларни (стереотиплар шу пайтгача маълум 
бўлган ва умумқабул қилинган фикрлардир) ислоҳ қилиш ва ўзгартиришда, 
ҳаётий муаммоларни ечиш жараёнида кутилмаган ва ноодатий қарорлар 
чиқаришда намоён бўлади” [1].
Шу маънода қайд этиш мумкинки, ўқувчи – ёшларнинг креативлиги 
унинг тафаккур қила олиш қобилиятида, мақсадли мулоқотида ҳар 
томонлама фикрлашида, синчиковлигида, оператив равишда (тезкорлик 
билан) фикрлашида, қаралаётган масала ёки муаммони ҳал қилишидаги 
муайян фаолият турларида намоён бўлади. Шу сабабли ҳам ўқувчи – 
ёшларни креатив фикрлашга ўргатиш замонавий педагогикада табора 
долзарблик касб этмоқда (мазкур тадқиқот ишининг 1.2 – қисмига қаранг).
Креатив фикрлаш номли тушунчадан ҳам кўриниб турибдики, унинг 
дастлабки дидактик асосини тафаккур тушунчаси ташкил этади.
Маълумки, тафаккурнинг турли кўринишлари бор. Буларга бошланғич 
синф ўқувчининг сонлар қатори тўғрисидаги, сонлар устида бажариладиган 
амаллар тўғрисидаги, элементар маънавий тушунчалар ҳақидаги, 
ўқувчиларнинг саводхонлиги тўғрисидаги, элементар меҳнат кўникмалари 
ҳақидаги ва шу кабилар тўғрисидаги тафаккурлари мисол тариқасида 
келтириш мумкин.
Бундай тафаккур қамровлари ўқувчиларнинг креатив фикрлашида 
дастлабки пропедивтик асос бўла олиши мумкин. Аммо, ўқувчиларни креатив 
фикрлашга ўргатишда албатта ижодкорлик, янгиликка интилувчанлик 
асосий омил бўлиб ҳисобланади. Буни таълим – тарбия жараёнидаги 
машғулотларда амалга ошириладиган янгилик ва оригиналлик негизида 
амалга ошириш мумкин бўлади ва бу ўз навбатида дарс машғулотига 
креатив, яъни ижодий ёндашув қилиш негизида амалга оширилади. 
Табиийки, бу қайд этилган креатив ёндашувни амалга оширишда 
қаралаётган манбаларни ўрганишга оид ўқувчиларда шаклланадиган 
ғояларни ҳисобга олишга тўғри келади.
Қўйида ғоя тўғрисидаги иккта манбани келтириб ўтамиз.
“Ғоя – инсон тафаккурида вужудга келадиган, жамият ва одамларни 
мақсад сари етаклайдиган фикр. Унда оламни билиш ва ўзгартириш 
мақсадлари, уларга эришиш йўллари ва воситалари мажмуаси бўлади” [2].
“ Ғоя (юнонча “idea”) – биринчи манзара, дастлабки объектив борлиқ, 
мавжудликнинг инсон фикрида акс этиш шакли” [3].

---

Таълим ва инновацион тадқиқотлар (2021 йил Махсус 
сон)
ISSN 2181-1709 (P)
184
Education and innovative research 2021 y. Sp.I.
Бу манбалардан кўриниб турибдики, креатив фикрлашда энг аввало 
масала ёки муаммо ечими тўғрисидаги ғоялар ва уларни қўйилган мақсадга 
қараб генерализациялашга тўғри келар экан. Бу орқали ўқувчилар ғоялар 
ичидан мақсадга мувофиғини танлашга эришадилар. Бу босқични амалга 
оширишда эса қуйидагилар асосий эътиборда бўлади:
таҳлилий фикрлаш – бу орқали ўқувчиларда ғояни баҳолаш кўникмаси 
шакллантирилади;
коллаборативность – бу орқали ўқувчиларда жамоавий фикрлаш 
кўникмасишакллантирилади;
образли фикрлаш – бу орқали ўқувчиларда ғояни визиуллаштириш 
кўникмаси шакллантирилади.
Юқорида келтирилган креативлик ва креатив фикрлаш (мазкур тадқиқот 
ишининг 1.2 – қисмидаги) ҳақидаги маълумотлар ҳамда шу соҳада олиб 
борган изланишларимиз натижаларига асосланиб ўқувчиларни креатив 
фикрлашга ўргатишнинг алгоритмик босқичларини қуйидаги кетма – 
кетликда ифодалашни мақсадга мувофиқ деб топдик:
Биринчи босқич – манба ва уни ўрганишга киришиш;
Иккинчи босқич – ўқувчини манбани ва муаммони (масалани) ўрганишга 
даъват қилиш;
Учинчи босқич – ўқувчини муаммони (масалани) англаб етишга 
тайёрлаш;
Тўртинчи босқич – ўқувчини манбага оид ва муаммонинг (масаланинг) 
қўйилишига оид таҳлилий фикрлашга ўргатиш;
Бешинчи босқич – ўқувчини креатив ёндашув қилишга тайёрлаш;
Олтинчи босқич – ўқувчини мустақил фикрлашга ва мустақил мутолаага 
тайёрлаш;
Етттинчи босқич – ўқувчиларни муаммони (масалани) ҳал қилишдаги 
муайян бир натижага келиб қолганлигини англатиш;
Саккизинчи босқич – ўқувчиларни муаммо (масала) ечимлари бўйича 
қарорлар қабул қилишга ўргатиш;
Тўққизинчи босқич – ўқувчиларни муаммо (масала) ечимлари ичидан 
оптимал ечимларни қабул қилишга ўргатиш;
Ўнинчи босқич – ўқувчилардаги муаммо (масала)ни ечиш давомидаги 
қувонч ҳиссининг мавжудлигини аниқлаш ва баҳолаш;
Ўн биринчи босқич – ўқувчиларда муаммонинг (масаланинг) ечимини 
қўлга киритиш негизидаги хулосасини шакллантиришга эришиш;
Ўн иккинчи босқич – ўқувчиларни ўзининг креатив ёндашуви негизида 
эришилган натижалари бошқа муаммо (масала) ечимини топишда ҳам 
фойдаланишга ҳам тавсия беришга тайёрлаш. 
Мазкур тадқиқот ишида юқорида қайд этилган барча босқичлар илмий 
– методик жиҳатдан асосланиб чиқилди.
Демак, ушбу тадқиқот ишимиз бўйича хулоса қиладиган бўлсак, 
қайд этиш мумкинки, ў ўқувчиларни креатив фикрлашга ўргатишнинг 
алгоритмик босқичлари (улар 12 та) ўқувчиларни креатив фикрлашга 
ўргатиш жараёнини оптималлаштиришга кенг имконият яратади, яъни 
ўқувчиларни креатив фикрлашга ўргатиш муаммосини ҳал қилишни муайян 
бир қатъий мантиқий кетма – кетлик асосида олиб бориш талабини қўяди. 
Шунингдек, баён қилинган алгоритмик босқичлар ёрдамида ўқувчиларни 
креатив фикрлашга ўргатишдаги ўқув жараёнини, билиш жараёнини ва 

---

Образование и инновационные исследования (2021 год 
Сп.вып.)
ISSN 2181-1717 (E)
185
http://interscience.uz
ўқув – билув фаолияти ишини баҳолаш жараёнларини хоҳлаган пайтда 
босқичма – босқич ёки муайян бир босқич бўйича ёки мажмуавий ҳолда 
ҳам қараш имкониятини беради.
Ўқувчиларни креатив фикрлашга ўргатишнинг алгоритмик босқичлари, 
яъни муаммони ҳал қилишга бўлган алгоритмик ёндашув универсал 
характерга эга. Шу сабабли ундан ўқувчиларни креатив қобилиятини 
шакллантириш муаммосини ҳал қилишда ва қаралаётган муаммога яқин 
муаммоларнинг ечимларини топишда ҳам фойдаланиш мумкин.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ
Жумаева С. Ma’rifat. uz/ ma’rifat/ ruknlar/ fan/ 3305. htm. (5. 07. 2019).
Ўзбекистон Республикаси Миллий энциклопедияси. – II жилд. – Т.: 
“Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2006, 672 
б.
Ҳасанбаев Ж., Тўрақулов Ҳ. А., Ҳайдаров М. Ҳ., Ҳасанбоева О., Усмонов 
Н. Ў. Педагогика фанидан изоҳли луғат. – Т.: Fan va texnologiy, 2009, 672 б.

---

Таълим ва инновацион тадқиқотлар (2021 йил Махсус 
сон)
ISSN 2181-1709 (P)