E nerge t ikas I a. I. Karshibayev

 
5.6. Rostlanadigan elektr yuritmalarda elektr tejamkorlik. 
Rostlanadigan EYu lar texnologik jarayonlar talabiga ko‗ra ishlatiladi. 
Masalan, qazib olish mexanizmlarining chiziqli ko‗chish tezligining 
o‗zgarishi, yuk ko‗taruvchi o‗rnatmalarning tezliklarini o‗zgarishida va 
boshqa mexanizmlarda ishlatiladi.
Bugungi kunda, informatsion va yuqori kuchlanishli elektronika 
rivojlanishida o‗zgartirgichlarning ishonchliligini oshirish uchun 
rostlanadigan EYu elektr energiyani tejash maqsadida ishlatish masalasi 

---

284 
qaralmoqda. Rostalnadigan EYu larni ishlatish elektr energiya iste‘molini 
minimallashtirish maqsadida foydalaniladi. Bunga misol sifatida, 
konveyerlar, ventilyatorlar, nasoslar va boshqa qurilmalarni keltirish 
mumkin.
Konchilik sanoatida ishlatilayotgan rostlanadigan tizim EYu ning
xususiyatlariga qarab o‗tamiz. AD ning aylanish chastotasini rostlash 
uchun quyidagi usullar ishlatiladi: iste‘mol qilayotgan stator 
kuchlanishining chastotasini o‗zgarishi; stator chulg‗amining qutblari jufti 
sonining o‗zgarishi; rotorning EYuK yoki rotor zanjiridagi qarshilik 
o‗zgarishi; stator kuchlanishining o‗zgarishi; elektr magnit muftalarni 
ishlatish.
O‗zgarmas tok dvigatelining aylanish chastotasini rostlash uchun 
quyidagi usullar ishlatiladi: yakor kuchlanishinig o‗zgarishi, magnit oqim 
o‗zgarishi, yakor zanjirining qarshiligi o‗zgarishi. 
Sinxron dvigatelining aylanish chastotasini rostlash uchun iste‘mol 
qiluvchi stator kuchlanishining chastotasi o‗zgarisha asosida ishlatiladi.
Asinxron elektr yuritmalar chastotali rostlash (AEYuChR) ni chastota 
o‗zgartirgich (ChO‗) va asinxron dvigatel (AD) ishlatiladi. Chastota 
o‗zgartirgich asinxron dvigatel statori kuchlanishi va aylanish chastotasini 
rostlashni amalga oshiradi va AD bilan tarmoq orasida ulanadi.
Bevosita chastota o‗zgartirgichli AEYuChR ning afzalliklari: 
tarmoqdagi o‗zgaruvchan kuchlanishda tabiiy yoqib o‗chirish tokining 
mavjudligi, arzon tiristorlarni ishlatish, avtomatik rekupyerativli to‗xtatish 
imkoniyatining mavjudligi. 
Bevosita chastota o‗zgartirgichli AEYuChR ning kamchiliklari: 16 
Gts chastotali bevosita chastota o‗zgartirgich chiqishida yuqori 
chastotaning chegaralanganligi, 25 Gts ko‗prikli sxema, chiqish 
kuchlanishida tuzilgan yuqori garmonikning mavjudligi, bevosita chastota 
o‗zgartirgichli yuritmaning yuklama koeffitsientining kichikligi. 
Mustaqil invyertorli kuchlanish rostlanmaydigan to‗g‗rilagich bilan 
ketma–ket ravishda o‗zgarmas tok zvenosining kondensatoriga va 
invyertoriga ulanadi.
Zamanoviy chastota o‗zgartirgichli invyertorlar oltita boshqariladigan 
kalitda ishlab chiqariladi. Yagona modulga ajratilgan tuzilishiga ega oltita 

---

285 
kalitning hamma o‗rtacha quvvati va kisik chastota o‗zgartirgichi uchun 
ishlatiladi. Sinusoidal kuchlanishni hosil qilishda invyertor chiqishida keng 
impulsli modulyatsiya usulida amalga oshiriladi. 
Mustaqil invyertor kuchlanishli AEYuChR ning afzalliklari: AD 
amaliy sinusoidal tok kuchi 0 dan kilogyertsgacha, chiquvchi kuchlanish 
chastotasini bir tekisda rostlash diapozonining kengligi, yuqori quvvatiga 
ega, bir nechta parallel ishga tushirilgan AD ga bitta chastota 
o‗zgartirgichdan ishlatish imkoniyatining mavjudligi, maksimal chiqish 
kuchlanaishi tarmoqdagi chiziqli kuchlanishga teng.
Mustaqil invyertor kuchlanishli AEYuChR ning kamchiliklari: 
rekupyerativ to‗xtatishgda teskari boshqariladigan ko‗prikni ishlatish 
kerak, parallel to‗g‗rilagichni ishlatish.
Mustaqil invyertor kuchlanish tiristorda boshqariladigan to‗g‗rilagich, 
reaktor va inventor bilan ketma – ket ishlatiladi. AD uchun reaktiv 
energiya 
manbasi 
kummutatsiyalangan 
invyertor 
kondensatorlari 
hisoblanadi.
Mustaqil invyertor tokli AEYuChR ning afzalliklari: genyerator 
rejimida AD ishlashida tarmoqda rekupyeratsiya energiyalarini avtomatik 
ravishda ishlashi, mustaqil invyertor tokini sinusoidal chiqish kuchlanishi 
mavjudligi. 
Mustaqil invyertor tokli AEYuChR ning kamchiliklari: chiquvchi 
kuchlanishning yuqori chastotasining chegaralanganligi, 100 Gts dan ko‗p 
bo‗lmaydi, AD ni stator chulg‗amlari va tiristorlardagi kommutatsion 
kuchlanish o‗zgarishi, quvvat koeffitsientining kichiklig asosan 
nominaldan 50% past chastotalarda mustaqil invyertor tokini mos 
parametrlarining kerakligi, AD stator chulg‗amida kuchlanish o‗zgarishini 
bartaraf etish uchun AD va tarmoqning mavjudligi parallel ishlovchi AD 
ni boshqarishning murakkabligi.
Mustaqil invyertor kuchlanishli AEYuChR sanoatda ko‗proq 
ishlatiladi. IGBT da tayyorlangan keng impulsli modulyatsiya kuchlanishi 
bilan tranzistorlardan foydalaniladi. Chastota o‗zgartirgichi yetarli yuqori 
AD da 10–15 % ko‗proq o‗rnatilgan quvvatga ega. Har bir chastota 
o‗zgartirgichi AEYuChR da avariya holatida AD ni tarmoqqa to‗g‗ri 
ulashda yuritmaning ishlashini saqlanib qoladi.

---

286 
AD mexanizmida o‗rnatilgan AEYuChR ni ishlatish imkoniyatini 
baholash uchun quyidagi ko‗rinishga ega bo‗lishi kerak: yuqori garmonik 
toklar hisobidan 3-5 % ga AD (yoki SD) isishi ChO‗ ishlashida oshadi, 
AD ning aylanish chastotasini rostlashda nominal qiymatidan aylanish 
chastotasining kamayishi sovitish sharoitini yomonlashtiradi, nominaldan 
yuqori aylanish chastotasini rostlashda chastotaning yuqori chegarasi 
bo‗yicha chegaralash zarur, AD ning podshipniklarini mustahkamligini 
chegaralash bilan bog‗liqdir.
AEYuChR da AD ning aylanish chastotasini rostlashda asosan 
quyidagi funktsiyalarni amalga oshirish talab etiladi: 
-
AD ning aylanish tezligini bir tekisda oshirish va kamaytirish hamda 
ishga tushirish va to‗xtatish momentlarini va tok kuchini chegaralash; 
-
AD ni kontaktsiz ravishda revyersga ulash; 
-
AD dagi dinamik momentlarini chegaralash; 
-
AD va ChO‗ ni to‗liq 3 ta faza kelmaganda, harorat oshganda va 
yuklamali rejimlaridan himoyalash. 
AD va mexanizmlarning ishlash muddati, EYu ishonchliligini 
oshirishda ko‗rsatilgan ishlash rejimlarini amalga oshirish kerak. AD ni 
aylanish 
chastotasini 
rostlaydigan 
elektr 
yuritmalarning 
statori 
chulg‗amining juft qutblarini o‗zgarishi evaziga katta tezlikka ega bo‗lishi 
mumkin. Faza rotorli AD ning aylanish chastotasini rostlaydigan EYu ni 
ishlatish, elektr energiyasini tejash maqsadida rotor zanjiridagi qo‗shimcha 
qarshilikni o‗zgarishi sabab bo‗ladi. Rotor zanjiridagi sirpanishning aktiv 
quvvat isrofi yuqori bo‗ladi.
Kaskadli sxemalarda faza rotorli AD ning aylanish chastotasini 
rostlash kichik diapozondagi aylanish chastotasining sirpanish energiyasini 
foydali ishlatish maqsadga muvofiqdir. Faza rotorli AD ning kamchiliklari, 
ekspluatatsiya qilishda dvigatelga doimiy xizmat ko‗rsatish talab etiladi va 
rotor zanjiridagi mavjud chetkali kontakt hisoblanadi.
KR – AD tizimida AD valining aylanish chastotasini rostlashda 
chastota rostlagichi va aylanish chastotasi datchigi ishlatiladi. Elektr 
energiyani tejash maqsadida magnit oqimi va kuchlanishni rostlaydigan 
doimiy tokli EYu lar ishlatiladi. Bundan tashqari elektr energiyani tejashda 

---

287 
asosan AEYuChR ishlatilmoqda. Shaxtadagi konveyerlarning EYu sida 
AEYuChR ning ishlatishtilishiga qarab o‗tamiz.
AEYuChR orqali quyidagilarni ta‘minlash mumkin:
1.
Har qanday sharoitda bir tekisda ishga tushirish; 
2.
Tortuvchi zanjirni to‗xtatishda yuklamani chegaralash;
3.
Yuritmaning oxirgi va boshlang‗ich yuklamalarini tenglashtirish;
4.
Yuk oqimiga nisbatan zanjirning aylanish tezligini rostlash.
Rostlanmaydigan EYu lar bilan konveyerdagi rostlanadigan EYu larni 
ishlatishni taqqoslashda elektr iste‘molini kamaytirish imkoniyatini 
baholaymiz. 
Konveyer 
EYu 
sining 
energetik 
haraktyeristikasini 
baholashda quyidagi formulalardan foydalaniladi: 
0