E nerge t ikas I a. I. Karshibayev

3.19. Korxonaning energetika balansi va siyosati 
Sanoat korxonasining energetika balansi korxona energetik xo‘jaligini 
eng muhim tavsifidir. U energoresurslarni iqtisod qilishning barcha 
zaxiralarini aniqlash maqsadida tuziladi. 
Energiya balansi – energiyani va energiya rusurslarini barcha turlarini 
qazib olish, qayta ishlash, uzatish, o‘zgartirish, taqsimlash va iste`mol 
qilish balansidir. 
Energetik balans kelib tushish va sarflash qismlaridan iborat. 
Energetik balansning kelib tushish qismi turli energiya tashuvchilar 
(qazib olinadigan yoqilg‘i va yadro yonilg‘isi, gaz, bug‘, suv, havo, elektr 

---

213 
energiya) yordamida kelib tushadigan energiyaning miqdorini o‘z ichiga 
oladi.
Energetik balansning sarflash qismi energiyaning barcha turlarini 
ularning turli ko‘rinishidagi sarfini, bir turdagi energiyani boshqa 
turdagisiga aylantirilgandagi yo‘qotishlarni hamda maxsus qurilmalarda 
(masalan, 
gidro 
akkumulyalovchi 
qurilmalarda) 
yig‘iladigan 
(akkumulyatsiya qilinadigan) energiya aniqlanadi. 
Boshqa balanslarda bo‘lgani kabi, masalan, buxgalteriyada energiya 
balansining kelib tushish va sarflash qismlari teng bo‘lishi kerak. 
Energetika balansi bir tomondan kelayotgan jami energiyaning, 
boshqa tomondan jami foydali energiyani uning yuqotishlari bilan 
mosligini ko‘rsatadi. Balansni tuzishda, korxonada iste`mol qilinadigan 
barcha energiya turlari: elektr energiya, gaz, mazut, suv , bug‘ va h.k. 
ko‘rib chiqiladi. Korxonaning har bir uchastkasida barcha maqsadlarda 
iste`mol qilinadigan energiya miqdori o‘lchanadi, bundan tashqari 
energiya yo‘qotishlari ham baholanadi.
Balansni tuzish mazkur korxonaning konkret uchastkalarida haqiqiy 
energiya iste`moli to‘g‘risidagi ma`lumotlar asosida amalga oshiriladi 
(dvigatellar, elektr jihozlar, yoritish va h.k.) bunday axborotni olish uchun 
maxsus asboblar – elektr energiya, gaz, bug‘, suv va h.k. 
hisoblagichlaridan foydalaniladi. 
Energetik balanslarni o‘rganish, korxonaning ayrim uchastkalarida va 
butun korxonada energiyadan foydalanishning haqiqiy holatini o‘rnatish 
imkonini beradi. Energetika balansi korxona ishlash samaradorligi 
to‘g‘risida fikr yuritish imkonini beradi. Balans korxonani energiya iqtisod 
qilinishi mumkin bo‘lgan nuqta va uchastkalari aniqlanishi kerak. 
Energiya tashuvchilarning turi va miqdoriga bog‘liq xolda balans 
xususiy, ya`ni faqat bitta energiya tashuvchi uchun, yoki umumiy ya`ni 
korxonadagi barcha energiya resurslaridan foydalaniladigan ja`mi iste`mol 
bo‘yicha tuzilgan bo‘lishi mumkin.
Xususiy energiya balanslarini tuzishda energiya tashuvchilarini 
miqdoriy o‘lchash joullarida (Dj, mDj, GDj), kilovatt-soatlarda (kVt.s), 
tonna shartli yoqilg‘i (t.sh.yo.) amalga oshiriladi. Umumiy energiya 

---

214 
balansini tuzishda turli energiya resurslari va energiya tashuvchilarni 
o‘lchash tonna shartli yoqilg‘ida amalga oshiriladi.
Sanoatda, shahar va qishloq xo‘jaligida energiyani asosiy turi issiqlik 
va elektr energiyadir. Shuning uchun qisman energiya balanslarini-issiqlik 
va elektr balanslari tuziladi. Elektr balanslarini tuzish xususiyatlarini 
ko‘rib chiqamiz. 
Harakatdagi korxonalar sharoitlarida energiya balanslari ayrim 
agregatlar yoki ularning guruhiga, tsexlar va butun korxona uchun tuzib 
chiqiladi. Elektr balanslar asosida mazkur korxonada, ishlab-chiqarish 
bo‘linmalarida yoki energo sig‘imli agregatlarda elektr energiyani ishlatish 
sifati to‘g‘risida ob`ektiv fikr yuritiladi, ishlab chiqarishga bog‘liq 
bo‘lmagan elektr energiya sarflarini qisqartirish imkoniyatlari aniqlanadi, 
natijada elektrdan foydalanishni yaxshilash bo‘yicha tadbirlar 
rejalashtiriladi. 
Elektr balansining uchta asosiy turlarga ajratishadi: 
haqiqiy, tsex yoki korxonada hosil bo‘lgan ishlab – chiqarish 
sharoitlarini aks ettiradigan; 
normallashtirilgan, 
elektr 
iste`molini 
ratsionalizatsiyalash 
va 
optimallash imkoniyatlarini va mexanizmlarda va elektr tarmoqlaridagi 
yo‘qotishlarini hisobga oluvchi; 
kelajakka mo‘ljallangan, ishlab-chiqarishning rivojlanishini oldindan 
hisobga oladigan va yaqin kelajakdagi yoki undan ko‘proq muddatga
(5 yilgacha) uning sifat o‘zgarishlarini hisobga oladigan tashkil etuvchilar. 
Elektr balansining bosh maqsadi – elektr energiyani foydali ishlatish 
darajasini aniqlash va isroflarni pasaytirish yo‘llarini qidirish, elektr 
iste`molini ratsionalizatsiyalash. SHuning uchun balansning asosiy turi 
etib asosan elektr iste`molini real hajmini va elektr energiyadan 
foydalanish darajasini aniqlovchi aktiv energiya balansini hisoblash kerak. 
Kirib kelish va sarf etish qismlari aktiv energiya hisoblagichi 
ko‘rsatishi va hisobiy quvvat bo‘yicha qabul qilinadi va hisobga olinadi. 
Aktiv elektr energiya elektr balansining sarfiy qismi quyidagicha sarf 
qismlarga bo‘linadi: 
1. Ishlab – chiqarishning energiya sig‘imli jihozlarining turli 
zvenolarida (elektr pechlarda, kompressor va nasos qurilmalarda) 

---

215 
yo‘qotishlarni hisobga olmasdan chiqarilgan mahsulotga foydali sarfni 
ajratish bilan, asosiy texnologik jarayonlarga elektr energiyani to‘g‘ridan-
to‘g‘ri xarajatlari; 
2. Texnologik jarayonlarning takomillashmagani yoki texnologik 
normalar buzilganligi natijasida elektr energiyani asosiy texnologik 
jarayonlarga bilvosita sarfi; 
3. Elektr energiyani yordamchi ehtiyojlarga (tsex xonalarini 
shamollatishga, tsex transporti, yoritish) sarflari; 
4. Elektr ta`minoti tizimi elementlarida (transformatorlar, reaktorlar, 
liniyalarda) elektr energiya yo‘qotishlari; 
5. Elektr energiyani chetki iste`molchilarga (oshxonalar, klublar, 
magazinlarga) berish. 
Elektr balansini tuzish vazifalari quyidagilardir: 
-elektr energiya sarfini 2,3,4,5 bandlar bo‘yicha topish, bu bilan 
korxonaning asosiy mahsulotiga bo‘lgan sarf ajratiladi; 
-korxonaning birlik mahsulotiga ketadigan elektr energiyaning haqiqiy 
solishtirima sarf normalarini aniqlash; 
-elektr energiyani, ham ishlab chiqarishdan tashqariga sarflarini 
(2,3,4,5 bandlar), ham texnologik jarayonni takomillashtiruvchi turli 
tadbirlarni o‘tkazish yo‘li bilan asosiy mahsulot chiqarishga bo‘lgan 
sarflarini qisqartirish imkoniyatlarini aniqlash. 
Erkin normallashtirilgan elektr balansini tuzish korxonaning haqiqiy 
balansini tahlil etishning oxirgi bosqichi. Normallashtirilgan elektr balansi 
korxonalarda elektr energiya iqtisodining zaxiralarini baholashga xizmat 
qiladi. 
Elektr energiya iqtisod qilishning umumiy zaxiralari amalga 
oshiriladigan o‘tayotgan davrda kichik xarajatlar bilan o‘tayotganga (

Wt) 
va kelajak (

Wn) ga, ya`ni uzoq kelajakda (3-5 yil va undan ortiq) 
qo‘shimcha xarajatlarni talab etadigan tadbirlarni o‘tkazish hisobiga 
amalga oshirish mumkin bo‘lgan zaxiralarga bo‘linadi. 
Energetik balansning tahlili korxona energetika xo‘jaligi xolatini sifat 
va miqdoriy jihatdan baholashdan iborat. 
Energo 
tashuvchilardan 
foydalanishning 
tahlili 
haqiqiy 
ko‘rsatkichlarni me`yoriylari bilan, oldingi davrdagi haqiqiy bilan, 

---

216 
kelajakdagisi, boshqa korxonadagi o‘xshashlari bilan solishtirish yo‘li 
bilan amalga oshirilishi mumkin. Bunda ko‘rsatkichlarni solishtirish bir xil 
sharoitlarni hisobga olib (ishlab-chiqarishning bir xil hajmi, mahsulotning 
tarkibi, sifati va h.k.) o‘tkazilishi kerak. 
Korxonaning energiya samaradorligini oshirish bo'yicha barcha 
faoliyatni energetika siyosati doirasida amalga oshirilishi kerak - rasmiy 
hujjat: 
- energiya samaradorligini oshirish bo'yicha korxona manfaatlarining 
darajasini; 
- boshqaruvni jalb qilish darajasi, energetik menejmentning barcha 
bosqichlarida menejyerlar - energiyani boshqarish; 
- energetik menejmentning umumiy siyosatining qisqacha mazmuni; 
- uzoq muddatli maqsadlar; 
- qisqa muddatli maqsadlar; 
- yaqin muddatdagi harakatlar rejasi; 
- resurslar (moliyaviy, moddiy, xodimlar va h.k.); 
- energetika tizimida hisobot berishning tuzilishi; 
- komissiya a'zolarining ro'yxatini, Shu jumladan energetika bo'yicha 
komissiya tarkibini (energetika qo'mitasi) vazifalarini belgilash, tavsifi; 
- energetika siyosatini amalga oshirishni nazorat qilish va nazorat 
qilish tizimi; 
- energiya siyosatini qayta ko'rib chiqish, qayta ko'rib chiqish tartibi. 
Korxonaning energiya siyosatini ishlab chiqish muhim ahamiyatga 
ega bo'lishi kerak, chunki ushbu hujjat energiya samaradorligi sohasidagi 
faoliyatning asosiy yo'nalishi hisoblanadi. 
Iqtisodiy manfaat va energetik menejmentdagi muvaffaqiyatga 
qaramasdan, yozma energetika siyosati yo'qligi, xodimlarning (rahbariyat, 
bosh menejyerlar, energetika menejyerlari) almashtirilishi, operatsion 
vazifalardagi o'zgarishlarning sababi bilan energetik menejmentni bartaraf 
etishga olib kelishi mumkin. 
Etakchining yo‘qotilishi, energetik menejment masalalarida asosiy 
qaror qabul qiluvchilarni almashtirish korxonaning energiya samaradorligi 
sohasidagi harakatlariga putur etkazishi mumkin. Energetik menejment 

---

217 
sohasidagi dastlabki ishlarni ishlab chiqish uchun korxonadagi mavjud 
holatini baholash kerak.