E. M. Colocassides College of Tourism & Hotel Management, Doctor of Science in

The experience of other countries in the development of the 
legislative and judicial system and the prospects for their 
implementation in Uzbekistan 
Sobitkhon Obidkhon oglu Usmanov 
Akmaljon Akramjon oglu Mirzarakhmonov 
Customs Institute of State Customs Committee of Republic of Uzbekistan 
Abstract:
At present, measures are being taken to develop the legislative and 
judicial system in our country. This article focuses on the experience of other countries 
in the development of the judicial system and the prospects for their implementation in 
Uzbekistan. The legislation and judicial system of several foreign countries, in 
particular the United Arab Emirates and the Federal Republic of Germany, have been 
studied and a number of proposals have been made. 
Keywords:
Muslim law, Romano-Germanic legal system, judiciary, legal norm, 
legal culture, legal consciousness, federal state, democracy, democratic civil society, 
sanctions, crime rate, legal mechanism, strict sanctions, religious organization , social 
security, corruption. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
December 2021 / Volume 2 Issue 12
www.openscience.uz
574

---

KIRISH 
Barchamizga ma’lumki, oxirgi yillarda yurtimizda har tomonlama chuqur 
islohotlar amalga oshirib kelinmoqda. Bu islohotlarning birinchi debochasi 2017- 2021 
yillarga mo’ljallangan O’zbekiston Respublikasini rivojlantirish strategiyasi bo’ldi. 
Unda belgilab berilgan ustuvor yo’nalishlardan andoza olgan holda barcha soha va 
yo’nalishlarda keng ko’lamli yangiliklar amalga oshirildi. Bundan ko’zlangan bosh 
maqsad birinchi navbatda, yurtimizda demokratik fuqarlik jamiyatini barpo etish va 
mamlakatimini jahon miqyosiga olib chiqishdir. Bu yo’lda qabul qilingan har bir 
normativ-huquqiy hujjat bu islohotlarni to’ldirib, takomillashtirib bordi. Ularning har 
birida fuqarolarning huquq va erkinliklari oldingi planga qo’yilib ularning manfaatlari 
uchun xizmat qilishi ta’minlanmoqda. Endi esa o’ylab ko’raylik, jahonning rivojlangan 
davlatlarida ham sud-huquq tizimining juda ham taraqqiy etgan ko’rinishlaridan 
foydalaniladi. Har bir davlat albatta bu tizimni hududi, aholisi, diniy qarashlari, tarixan 
rivojlanish bosqichlarini inobatga olgan holda joriy etiladi. Ularning o’ziga xos 
jihatlari nimada? Ularning muvaffaqqiyati nimaga asoslanadi? Ularni bizning milliy 
huquq tizimimizda joriy etishda qanday yutuqlarga erishishimiz mumkin? Yoki qaysi 
tajribalar bizning milliy huquq tizimimizga mos tushmaydi? Quyida mazkur savollarni 
jahon davlatlari misolida ko’rib chiqamiz. 
Birinchi navbatda nafaqat Yaqin Sharqda, balki dunyoda o’z mavqeyiga ega 
bo’lgan Birlashgan Arab Amirligiga to’xtalamiz. O’zining dunyodagi eng qattiqqo’l 
qonunlari va qat’iyatli sud tizimi bilan dong taratgan mazkur davlatdagi sud-huquq 
tizimi musulmon huquqiy tizimiga asoslangan. Mamlakat fuqarolari sal kam 10 million 
va ularning deyarli barchasi musulmon bo’lsada yiliga o’rtacha 16-17 million sayyoh 
bu mamakatga tashrif buyurishini inobatga oladigan bo’lsak bir qarashda mamlakatda 
dunyoviy huquqiy tizimlardan andoza olgan yaxshiroq bo’lardi degan fikr uyg’onadi. 
Lekin shuni ham unutmaslik kerakki mamlakatda o’rnatiladigan huquq tizimi va 
undagi normalar mahalliy aholi manfaatlarini ko’zlashi kerak. Mamlakatga tashrif 
buyurgan sayyohlar esa endi xohlaydilarmi yo’qmi baribir o’rnatilgan qonunlarga 
rioya etishga majburlar. O’ta qattiqqo’l qonunlar va ularni buzganlik uchun 
belgilangan sanksiyalarga qaramasdan amirliklarga, xususan, uning markaziy 
shaharlariga kirib kelayotgan sayyohlar soni yildan yilga ortib bormoqda. Ho’sh, bu 
huquq tizimining o’ziga xosligi nimada? Nima uchun butun mamlakatda millionlab 
aholi uchun ham, sayyohlar uchun ham bir xil huquqiy normalar amal qiladiyu lekin 
hech qanday konfliktlar yuzaga kelmaydi? Buning asosiy sababi sanksiyalarda ekanligi 
ko’rinib turadi. Oddiy tartibbuzarlik uchun ham belgilanadigan og’ir jarimalar va 
jazolar albatta qonunlarga og’ishmay bo’ysunishga barchani majbur qila oladigan 
kuchdir. Misol uchun, Arab amirligida kiyinish odobi bo’yicha shunday normalar 
mavjudki, ularni buzganlik uchun hatto qamoqqa tushish ham mumkin. Bunday 
normalarda hatto kiyim turlari ham aniq ko’rsatib o’tilgan. Bundan tashqari bu davlatda 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
December 2021 / Volume 2 Issue 12
www.openscience.uz
575

---

hatto ijtimoiy tarmoqlar ham nazoratga olingan bo’lib hatto ular orqali haqorat qilish 
nomaqbul so’zlarni ishlatish 1000 dollargacha jarimaga tortilish uchun asos bo’la 
oladi. Bundan tashqari fuqarolarning umuman barcha shaxslar uchun o’zaro 
munosabatlar shu darajada ikir-chirikigacha tartibga solinganki, ularning orasida hatto 
ayollar bilan qo’l berish so’rashish yoki jamoat joyida qo’l ushashib yurishgacha 
ta’qiqlangan bo’lib ularni buzganlik uchun juda og’ir jazolar mavjud. Yana, suratga 
tushish, jamoat joyida ovqatlanish, o’zini tutish, avtomobilda harakatlanish borasida 
shunday cheklovlar o’rnatilganki, hatto fuqarolar ularni buzib ko’rishga qo’rqishadi.
1
Endi o’ylab ko’raylik, eng oddiy huquqbuzarliklar uchun shunday jazolar 
belgangan davlatda inson joniga suiqasd qilish, o’g’irlik, korruppsiya, nomusga tegish, 
davlatga hiyonat kabi jinoyatlar uchun qanday jazolar belgilangan bo’lishi mumkin. 
Davlatda o’rnatilgan huquq tizimini ishlab chiqishda diniy normalar asos qilib olingani 
yaqqol ko’rinib turadi. Bu mamlakatning shiorida ham o’z aksini topgan. “Alloh, xalq 
va prezident”. Bu Birlashgan arab amirligining mamlakat shiori, bosh g’oyasi desak 
ham bo’ladi.
2
Bundan ko’rinib turadiki, mamlakatdagi qonunlar yuqorida aytilganidek 
barcha uchun, yiliga tashrif buyuradigan millionlab g’ayridin sayyohlar uchun ham 
majburiy. Zero, mamlakat bosh vaziri Anvar Gargash aytganidek, “Bizning 
mamlakatga tashrif buyurganlar uchun alohida normalar ishlab chiqish va ularga 
alohida sharoitlar yaratib berish bu muqaddas dinimizni toptalishini anglatadi”. 
Sayyohlar qonunlarga faqatgina qattiq sanksiyalar uchun bo’ysinsalar, mamlakat 
fuqarolari bu normalarga e’tidoq nuqtai nazaridan bo’ysunadilar. Mana shuning uchun 
ham aqlga sig’mas darajadagi sanksiyalar belgilangan. Aytmoqchi bo’lganimiz, 
fuqarolardan deyarli hech kim qonunni buzmaydi. Huquqbuzarlar ham asosan 
sayyohlar orasidan chiqadi. Lekin mamlakatda qat’iy o’rnatilgan qonunlar va huquqni 
muhofaza qiluvchi organarning faoliyati natijasi o’laroq mamlakat jahonning eng 
xavfsiz hududlaridan biri hisoblanadi. Xususan undagi xavfsizlik darajasi 2018 yilda 
81,9%ni, 2019 yilda esa 84,5%ni tashkil etadi va Singapur, Malaziya, Qatar kabi 
davlatlardan keying o’rinda jahonning eng xavfsiz davlatlari sirasiga kiradi.
3
Bundan 
tashqari mamlakatda og’ir jinoyatlarni sodir etish darajasi 0,8%ni tashkil etib, jahonda 
19 o’rinni anglatadi. Bu natijalarning asosiy kaliti esa yuqorida takidlanganidek, avvalo 
og’ir sanksiyalar. Bu tajriba tarixdagi ba’zi davlatlar tomonidan tadbiq etilgan va 
albatta o’zining ijobiy samarasini bergan. Masalan, Hammurapi qonunlari, Drakont 
qonunlari, amir Nasrullo davridagi qonunchilik davrida aholi o’rtasida huquqbuzarlik 
va jinoyatchilik shu darajada kamayganki, hatto zindonlarning bo’shab qolgan haqida 
tarixiy manbalar mavjud. Ikkinchidan, huquq tartibot organi xodimlari va sudyalar 
uchun lavozim yoki kasbni suiistemol qilganlik uchun belgilangan uzoq muddatli og’ir 
1
“Суровые законы ОАЭ”-Dubai:. “Walton Consultants” -2019 
2
Zaid Sulton Al-Nahayyan-Birlashgan arab amirligi konstitutsiyasi qabul qilinishidagi nutqidan-1971 
3
“The safest countries”-WHO:.“Global Health Estimates”-2019 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
December 2021 / Volume 2 Issue 12
www.openscience.uz
576

---

qamoq jazolari. Bu orqali ularning o’z kasblariga professional tarzda yondashishga 
majbur qilishga erishish mumkin. To’g’ri gap yana sanksiyalarga borib taqaladi, lekin 
aynan shu orqali ularning faoliyatining soatday bexato ishlaydigan mexanizmi 
yaratilgan. Har qanday jinoyatga qarshi murosasiz kayfiyat, har qanday 
huquqbuzarlikni darxol bartaraf etish, qonunlarning ustuvorligi so’zsiz ta’minlash ular 
faoliyatining asosiy prinsiplari sirasiga kiradi. Bir qarashda bunday tartib eski feodal 
zamon qonunchiligi, yoki inson huquqlarini poymol qilishdek ko’rinadi. Xususan 
“Novate” nashriyoti maqolalaridan birida “Mamlakatda hech qanday demokratiya 
unsurlari yo’q, barcha qonunlar zo’rlik va qiynoqqa asoslangan. Bu bilan bugungi 
jamiyatda hech qanday natijaga erishib bo’lmaydi” kabi so’zlar yangragan edi.
4
Lekin 
aynan mana shu qonunlar arab amirligida jamoat tartibi va huquqbuzarlikni oldini olish 
borasidagi o’ziga xos yechim sifatida maydonga chiqadi. Shu o’rinda bu huquqiy 
tizimdan sanksiyalar borasidagi tajribalarni o’zlashtirish maqsadga muvofiq bo’lgan 
bo’lar edi. Albatta, barcha sohalarga emas, ijtimoiy xavfi yuqori bo’lgan jinoyatlar 
uchun og’ir sanksiyalarni qo’llash bu jinoyatlar sonini keskin kamaytirishi aniq. 
Ma’lumki, so’nggi yillarda yurtimizda jinoiy jazolarni liberallashtirish chora-tadbirlari 
qo’llanmoqda. Bundan ko’zlangan asosiy maqsad inson manfaatlari. Lekin masalaning 
ikkinchi tomoni ham bor. Bir shaxsning jinoyati ikkinchi shaxsning yoki shaxslarning 
huquq va manfaatlari buzilishiga olib keladi. Qonunchilikda shunday tartib o’rnatilishi 
kerakki, ikkala tomon ham zarar ko’rmasligi kerak. Og’ir sanksiyalar bilan tahdid 
qilish esa huquqbuzarlik sodir qilish niyatida bo’lgan shaxsning fikrini mutlaqo 
o’zartirib yuborishi mumkin. Tasavvur qilib ko’raylik, kimningdir joniga suiqasd 
qilmoqchi bo’lgan shaxs buning uchun o’zi ham o’lim jazosiga tortilishi mumkinligi 
o’ylab ko’rsa, albatta bundan o’zini tiyadi. Bu jazo turi jahonning AQSH, Xitoy, Eron 
kabi rivojlangan va o’ziga xos davlatlarida amalda. Va bu albatta jinoyatlarning aynan 
shu sanksiya bilan tahdid qilinadigan turlari boshqa davlalar bilan solishtirganda 
keskin farq qiladi Ko’p miqdordagi jarimalar, jarimani to’lamaganlik uchun mol-mulk 
musodarasi, uzoq muddatli ozodlikdan mahrum qilish va hatto o’lim jazosi kabi 
sanksiyalarni ijtimoiy xavfliligi yuqori bo’lgan jinoyat turlariga keng tadbiq etish bu 
jinoyat turlarining kamayishiga olib keladi. Bunda e’tibor bu jazoni qo’llashga emas, 
balki bu jazolar bilan tahdid qilinadigan jinoyat turlarini sodir etmaslikka undashga 
qaratilishi kerak. Huddi Arab amirliklaridagi g’ayridin sayyohalar jazolardan 
cho’chiganlari tarzda musulmon huquqiy tizimidagi qonunlarga beixtiyor 
bo’ysunganlaridek. Jahon tajribalarida, xususan Birlashgan Arab Amirligidan aynan 
shu jihatni o’zlashtirish mamlakatda qonun ustuvorlgini ta’minlash uchun keng zamin 
yaratishi shubhasiz. Huquq avvalo inson manfaaatlarini himoya qilar ekan, inson 
manfaaatlari boshqa inson tomonidan poymol qilinmasligi kerak. Keyin mana shu 
qonunlarda belgilangan ta’qiq va cheklovlarni fuqarolarga yetkazish mexanizmini ham 
4
“Страна строгости и роскоши” – “Novate”-2020 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
December 2021 / Volume 2 Issue 12
www.openscience.uz
577

---

takomillashtirish kerak. Arab amirliklarida u yerga bormoqchi bo’lgan sayyohlar 
mamlakat qonunchiligini o’zlari ixtiyoriy o’rganadilar. Maqsad esa yuqorida 
ta’kidlanganidek, noqulay vaziyatlarga tushib qolmaslikdir. Qonunchilik ham shu 
darajada bo’lishi kerakki, fuqarolar o’zlari uchun kerakli bo’lgan qonunlarni o’zlari 
mustaqil ravishda o’rganish tashabbusi bilan chiqishlari kerak. Shunda mamlakatda 
fuqarolarning huquqiy madaniyati ortadi. Huquqiy madaniyat esa ma’lumki, qonun 
ustuvorligini ta’minlash uchun asosdir. Yana bir narsani aniq ta’kidlashimiz kerakki, 
BAAning qonunchilik tizimida gipoteza va dispozitsiya juda ham aniq ko’rsatib 
qo’yilgan, ya’ni qanday holatdan qanday huquq buzilishi bo’yicha aniq ko’rsatmalar 
mavjud. Hatto jamoat joyida qanday kiyim kiyish yoki qanday harakatlar jamoat 
tartibini buzish darajalari ekanligi aniq ko’rsatilgan. Bu yo’nalishda esa bizda mavjud 
kamchiliklar uchrab turadi. Misol uchun, “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar 
to’g’risida”gi qonunning yangi tahririda fuqarolarning jamoat joylarida ibodat 
liboslarida yurishlari taqiqlanishi haqidagi norma mavjud. Lekin e’tiborga olinmagan 
jihat qanday liboslar ibodat libosi ekanligi haqida qonunchilikgimizda hech qanday 
ko’rsatma yo’q. Yoki bo’lmasa O’zbekiston Respublikasida bosh prokurori 
Nig’matilla Yo’ldoshev ta’kidlaganidek, “Qonunchiligimizda korrupsiya uchun 
jazolar belgilangan, lekin qanday harakatlar va qanday darajalarda ularni sodir etish 
korrupsiya ekanligini ko’rsatuvchi aniq normalar mavjud emas”. Mana shu 
kamchilikni to’g’irlash uchun Birlashgan Arab Amirligidan namunalar olsak 
maqsadga muvofiq bo’lardi. Zero, qonunlar qanchalar aniq bo’lsa ularning ijrosi 
yuzasidan ham muammolar kamroq bo’ladi. 
Germaniya Federativ Respublikasi deyilganda birinchi navbatda ko’z oldimizga 
ikkita jahon urushiga sababchi davlat kelsa, ikkinchi navbatda u qat’iy qonunlarga ega, 
qattiqqo’l va intizomli davlat sifatida namoyon bo’ladi. Darhaqiqat, Germaniya 
fuqarolarining qonunlarga itoat etishi va intizomi bilan g’ururlansa arziydi. Chunki, 
buni samarali yo’lga qo’ya olgan davlat boshqaruvi va sud-huquq tizimiga ega. Jahon 
urushlariga to’xtalsak esa bunda bugungi Germaniya Federatsiyasining daxli yo’q. 
Birinchi va Ikkinchi Jahon urushi Germaniya imperiyasi va Uchinchi Reyx deb atalgan 
Gitler Germaniyasining qilmishi edi, shunday ekan bunga to’xtalmaymiz. 
Avvalo Germaniyada tashkil etilgan sud-huquq tizimi haqida gapirsak, u 
qadimdan rivojlangan va taraqqiy etib kelgan “roman-german” huquqiy tizimiga 
asoslangan. Germaniya fuqarolari uchun sud o’ziga xos organ bo’lib, u fuqarolarning 
huquq va manfaatlarining haqiqiy himoyachisi va adolatning asl timsoli hisoblanadi. 
Ko’pchilik olimlar buni nemis xalqining mintaliteti bilan bog’lasalar, ayrimlari 
Germaniya sud tizimini yurisdiksiyaning o’chog’i bo’lmish Rim imperiyasidan meros 
qilib olgani bilan izohlashadi. Nima bo’lgan taqdirda ham Germaniyadagi sud tizimi 
dunyodagi mustaqil davlatlar orasida sud tizimi eng yaxshi tashkil etilgan 15ta davlat 
sirasiga kiradi. Germaniyada sudyalar tarkibi professional sudyalar va xalq 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
December 2021 / Volume 2 Issue 12
www.openscience.uz
578

---

maslahatchilaridan iborat. Ularning soni ko’rilayotgan ishning ko’lamiga qarab 
bittadan 5 nafargacha bo’lishi mumkin. Germaniyada federal organlarda xizmat 
qilayotgan sudyalar qoida tariqasida butun umrga davlat xizmatiga yollangan 
professional tayyorlangan ekspertlar hisoblanadi. Xalq maslahatchilari esa ma’lum 
muddatga saylangan oddiy fuqarolar bo’lib ulardan oliy ixtisoslashgan yuridik 
ma’lumot talab qilinadi va ular professional yurist yoki advokat bo’lishlari shart. Bu 
sudlarda ishlarni professional ravishda ko’rilishi va shaffoflikning yuqori darajada 
bo’lishiga xizmat qiladi. Germaniya sud tizimi quyidagilarga bo’linadi: 
konstitutsiyaviy sudlar, umumiy sudlar (fuqarolik va jinoyat ishlari sudlarini o’z ichiga 
oladi), ma’muriy sudlar, mehnat sudlari, ijtimoiy sudlar, moliyaviy sudlar.
5
Germaniya 
sudlarining o’ziga xosligi ularning ixtisoslashganligidadir. Misol uchun ma’muriy 
sudlar moliyaviy, itimoiy va konstitutsiyaviy huquqbuzarliklarda boshqa barcha 
huquqiy munosabatlar bo’yicha ishlarnni ko’rib chiqadi, umumiy sudlar esa jinoiy, 
fuqarolik, oilaviy va mulkiy masalarga oid isharni ko’radi, mehnat sudlari ishchilar va 
korxonalar o’rtasidagi munosabatlarni hal qiladi, ijtimoiy sudlar ijtimoiy xavfsizlikka 
oid ishlar, xususan, sog’liqni saqlash, sug’urta, pensiya va boshqa ijtimoiy ta’minotga 
oid masalarni hal etadi, moliyaviy sudlar esa soliq va yig’imlarga taaluqli ishlarni 
ko’radi. Aynan Germaniyada tashkil qilingan murakkab tarmoqli va ixtisoslashtirilgan 
sudlar tizimi uning bugungi mavqeyining garovi bo’lib to’ribdi. Bundan tashqari 
yuqorida ta’kidlaganimizdek, sudyalarning butun umrga davlat xizmatchisi bo’lib 
qolishi qoida tariqasida belgilangani va hatto xalq maslahatchilaridan ular 
qatnashayotgan sud ishi bo’yicha professional ixtisoslasgan yuridik ma’lumotning 
talab etilishi Germaniya fuqarolarining sudlarga bo’lgan ishonchini sezilarli ravishda 
oshirgani shubhasiz. O’zbekiston sud tizimiga Germaniyadan yuqoridagi takidlangan 
sud tarmoqlarini kengaytirish va ixtisoslashtirish hamda ishni ko’rib chiqayotgan 
sudya va xalq maslahatchilarining mavqeyi hamda professional bilimiga qo’yladigan 
talablar yanana oshirishni tadbiq etishimiz mumkin. 
Endi esa nemis qonunchiligiga to’xtalib o’tsak. Germaniya qonunlari hayotning 
deyarli barcha jabhalarini qamrab olgan bo’lib ulardan milliy tajriba asosida 
o’zlashtirishimiz mumkin bo’lganlarini ko’rib chiqamiz. Avvalo, Germaniyada 
huquqni muhofaza qiluvchi organ hamda mudofaa ofitser va xizmatchilariga nisbatan 
shunday munosabat yuzaga keltirilganki, ularning qonuniy faoliyatiga, shaxsiy 
manfaati va shaxsiyatiga fuqarolar tomonidan aralashish qat’iyan taqiqlanadi va og’ir 
jazolanadi. Misol uchun, politsiya ofitseriga “Du” ya’ni “sen” deb murojaat qilgan 
fuqaro 600 yevro jarimaga tortiladi. Ofitserlarga faqat “Sie” ya’ni “siz” deb murojaat 
etish talab etiladi. Shu kabi oddiy qonunlar orqali fuqarolarda ixtiyoriy emas, majburiy 
ravishda huquqni muhofaza etuvchi organ xodimlariga nisbatan xurmatni 
shakllantirilgan. Aynan shu jihat o’ziga xosdir. Fuqarolar va davlat xizmatchilar 
5
Grundgesetz-GFR konstitutsiyasi. 92-93-moddalar 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
December 2021 / Volume 2 Issue 12
www.openscience.uz
579

---

o’rtasida ma’lum chegaraning saqlannishi va bu chegara o’zaro xurmat asosida 
qurilishi juda muhim. Nemis siyosatchisi Xorst Zeehofer ta’kidlaganidek: “Davlat 
xizmatchilariga fuqarolarning munosabatlari har doim muhim masala hisoblanadi”. 
Xurmatga ongli ravishda erishish murakkab bo’lgan vaziyatda majburlash chorasini 
ko’rish maqsadga muvofiq. Nemis xalqini hamma barcha ishlarni tartib bilan qiluvchi 
ozoda xalq deb hisoblaydi. Bu hatto qonuniylashtirib qo’yilgan, xususan har qanday 
ish kabineti osmon ko’rinib turadigan derazaga ega bo’lishi kerakligi, yoki “tinchlik 
kuni” qonuni kabilarni misol keltirishimiz mumkin.
6
“Tinchlik kuni” butun mamlakat 
bo’ylab dam olish kunida shovqin solish, bayramlar o’tkazish, har qanday baland ovoz 
chiqaruvchi uskunalarni ishlatishni ta’qiqlovchi qonun hisoblanadi va bu qonundan 
ko’zlangan maqsad fuqarolarning dam olish kuninni mazmunli va o’zgalarning xalaqit 
berishidan saqlangan holda o’tkazishini ta’minlashdir. Chunki mazmunli xordiq ish 
faoliyatining samarasini oshiradi. Aytmoqchi bo’lganimiz shundan iboratki, biz bilgan 
nemis xalqining tartib va intizomga oid odatlari barchasi qonunlashtirib qo’yilgan va 
ularni buzganlik uchun katta jarimalar belgilangan va hatto undan og’ir jazolar ham 
qo’llanishi mumkin. Aynan mana shu jihatni o’zlashtirish mumkin, ya’ni biz ahloq 
normalari asosida tartibga solinishi kerak deb hisoblagan munosabatlarni ham qonun 
tartibga solishi kerak. Chunki huquqqa itoat etishni fuqarolarning o’z irodasiga qo’yib 
qo’yish samara bermaydi. 
Huquq qachon aniq normalar asosida qonuniylashtiriladi va talab qilinadi 
shundagina harakatga keladi. 2014 yilda Angela Merkel ilgari surgan “ochiq eshiklar” 
siyosati tufayli Germaniya federal hududlariga janubdan millionlab muhojirlar ko’chib 
kela boshladi. Bu siyosat kutilmaganda o’zining aks ta’sirini ko’rsata boshladi. 2018 
yilga qadar mamlakatdagi jinoyatchilik darajasi muttasil o’sib bordi, va shu yili qayd 
etilgan huquqbuzarliklar soni 5.76 millionni tashkil etdi, 2019 yilda esa bu ko’rsatkich 
5.4 milliongacha tushdi, va ulardan 30% holatda jinoiy jazo belgilangan. Qayd etilishi 
kerak bo’lgan holat shundan iboratki, huquqbuzarliklarning katta qismi migrantlar 
tomonidan sodir etilgan. Xo’sh unday bo’lsa hukumat qanday qilib bu jinoyatlar 
salmog’ini kamaytira oldi. Bu yerda asosiy motiv nemis xalqining o’zi tomonidan 
bo’lgan, ular “ochiq eshiklar” siyosati doirasida ko’chib kelib qonunlarni 
mensimayotgan huquqbuzarlarni o’zlari jazolashni boshlaganlar. O’g’irlik, nomusga 
tegish, bosqinchilik kabi jinoyatlarni sodir etgan migrantlarni ayovsiz jazolash 
harakatlari avj olgan. Mazkur siyosatdan keyingi yuqori darajadagi ko’rsatkichlar ham 
shu bilan izohlanadi. Vaqt o’tib migrantlar agar Germaniyada yashashni istasalar 
qonunlarga so’zsiz itoat etish kerakligini tushunib yetdilar. Hukumatning politsiya 
shtatlarini kengaytirish, politsiyaga keng vakolatlar berilishi, muhojirlar uchun 
personal raqamlar berilishi kabi siyosatlari ham o’z samarasini bermay qolmadi.
7
Lekin 
6
A. Uspeshnaya. “Необычные законы ФРГ”-“Germania One”-2020 
7
X. Zeehofer. Huquqbuzarlikni oldini olishga qarshi ishlab chiqqan davlat dasturi asosida.
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
December 2021 / Volume 2 Issue 12
www.openscience.uz
580

---

bunda urg’u berilishi kerak bo’lgan narsa nemis xalqining milliy ongi va mintalitetida, 
chunki ular nafaqat qonunlarga bo’ysunadilar, balki o’zgalarni ham qonunlarga 
bo’ysunishga majbur qila oladilar. Grotsiy ta’biri bilan aytganda “Qonunlarga 
bo’ysunish fuqarolarning o’z xohish-irodasi asosida amalga oshsa har qanday huquqiy 
tizim ham muvaffaqiyatlidir”. Buni xohish-iroda darajasiga ko’tarishda esa nemis 
tajribasining o’ziga xos va samarali ekanligini ko’rib chiqdik. Germaniyadagi kabi 
qonunlarga hurmat hissini yurtimizda ham yoshlar ongiga singdira olsak, kelajak 
avlod, albatta yuqori darajada rivojlangan davlatning fuqarolari bo’la oladi. 
Yuqorida ta’kidlanganidek, qonunlarni hurmat qilishning oliy darajasi qonun 
ustuvorligini ta’minlashda asosiy prinsip hisoblanadi. 
XULOSA VA TAKLIFLAR 
Xulosa o’rnida shuni keltirishimiz mumkinki, har bir davlat sud-huquq tizimi 
o’ziga yarasha kamchilik va yutuqlariga ega. Shulardan kelib chiqqan holda quyidagi 
takliflarni bildirgan bo’lar edik. Birlashgan Arab Amirligidan huquqbuzarliklar uchun 
sanksiyalarni kuchaytirish, aholiga yangi qabul qilinganlar qonunlarni o’z vaqtida 
yetkazishning o’ziga xos mexanizmini ishlab chiqish, qonunlar qabul qilishda unda 
himoya qilinayotgan yoki taqiqlanayotgan huquqiy munosabatni yanada aniqlashtirish 
tajribalarini, Germaniya Federativ Respublikasidan esa sud tizimidagi sudyalar va xalq 
maslahatchilari uchun o’ziga xos imtiyoz va talablar masalasidagi tajribalarni, 
sudlarning yanada murakkab tarmoqli tizimini yaratish va ularning ixtisoslik bo’yicha 
faoliyat yuritish tajribalarini, huquqni muhofaza qilish organlari xodimlari va fuqarolar 
o’rtasidagi munosabatlarni tartibga solish mexanizmini, shuningdek, alkogol va 
“tinchlik kuni” haqidagi qonunlari namunalarini, huquq asosida tartibga solinadigan 
munosabatlar ko’lamini kengaytirish tajribasini va eng asosiysi, qonunlarga xurmat 
hissini aholining ong va shuuriga singdirishning izchil mexanizmini ishlab chiqish 
tajribasini o’zlashtirish masalarini ko’rib chiqish kerak. 
Bu tajribalarni milliy sud-huquq tizimiga joriy etishda, albatta mamlakatning 
rivojanish darajasi va xalq mintalitetidan kelib chiqqan holda yondashish zarur (ko’r-
ko’rona emas, albatta). Bundan tashqari, yuqorida tahlil qilingan davlatlarda bu sud-
huquq tizimlari jinoyatchilikning oldini olish borasida katta yutuqlarga ershish 
imkonini bergan. Zero bu natijalarga erishishda mamlakatda o’rnatilgan huquq tizimi, 
odil sudlov instituti, qonun ustuvorligining amaliy ifodasi va albatta huquqni muhofaza 
qiluvchi organlarning samarali faoliyatining roli kattadir. Xorijiy tajribalarni o’rganish 
va ularni mamlakatda joriy qilish istiqbollarini organishdan asosiy maqsad dunyodagi 
rivojlangan davlatlarning sud-huquq tizimidan andoza olgan holda amaliyotga tadbiq 
etish va buning natijasida huquqiy demokratik davlat barpo etish hisoblanadi.