Э. ғозиев умумий психология

5. Диққатнинг педагогик психологияда ўрганилиши

Улуғ рус педагоги К. Д. Ушинский ишларида диққат тўғрисида жуда илиқ фикрлар айтилган. Унинг фикрича, диққат руҳий ҳаётимизнинг шундай ягона эшигидирки, онгимизга кирадиган нарсаларнинг барчаси шу эшик орқали ўтиб кради. Диққат объектни тўла ва аниқ идрок қилиш қобилиятига эга. Зийракликнинг қатор сабабларига олдин идрок қилинган объект изларининг аҳамиятидан ташқари, Ушинский «таъсиротнинг кучи ва тўпланган актларни бошқара олишни кўрсатади. Боланинг ривожланиши унинг диққатини тўғри йўналтира билишдалигини муаллиф кўрсатади. Диққатнинг тўлалиги, барқарорлигини таъминловчи тўпланишнинг психологик механизмларини муҳокама қилиш ҳам Ушинскийнинг асарларида учрайди. У диққатнинг асосий омили иродавий бошқариш деб ҳисоблайди. Шунинг учун диққатни мақсадга йўналтириб бошқара олиш қийин ва мураккаб жараёндир. К. Д. Ушинскийнинг кўрсатишича, киши ўз ҳиссиётларини диққат орқали бошқаради, бунда у ихтиёрий йўналтирилади. Муаллиф диққат турларини ихтиёрсиз ёки пассив, ихтиёрий ёки актив кабиларга ажратади. Унингча, ихтиёрий диққат бизнинг томонимиздан зўр бериш орқали ўзига предмет танлайди. Ихтиёрий диққатни объективлаштириш унинг фаол хусусиятидан биридир. Чунки, у кишининг ўзи орқали қўзғатилади ва қўлланилади.
К. Д. Ушинскийнинг айтишича, ихтиёрсиз диққат ташқи ва ички сабабларга кўра ҳосил бўлади. Ташқи сабаблар, қўзғатувчининг кучига, организмнинг айни вақтдаги ҳолатига боғлиқ. Пассив диққатнинг ички сабаблари бизнинг сезгиларимиз изларини боғланишидир. Идрок қилинган объектнинг янгиликлар босқичини диққатнинг истовчи омили эканлигини муаллиф фарқлайди. Диққат қаратилаётган объект маълум ўлчовда бўлиши керак.
Диққатнинг психологик таҳлилини К. Д. Ушинский тарбия муаммоси билан боғлайди. Диққатни бошқара билишни ақлий ривожланиш ва амалий фаолият учун асосий омил деб ҳисоблайди. Диққатнинг мақсадга мувофиқ бошқариш-идрок қилиш пайтида ва асосий ишдан ташқаридагиларга чалғимаслик тушунилади. Тарбиячиларнинг вазифаси болаларнинг актив диққатини тўғри йўналишда кўриш ва уларнинг диққатини ўзлари бошқаришга ўргатишдан иборатдир.
К. Д. Ушинский томонидан ечилган муаммолар, ўтказилган текширишлар шуни кўрсатиб турибдики, у онгни тўпланиш қобилиятини диққат билан тушунди, у диққатни ўрганишда шахс психологиясидан келиб чиқди. Табиий-илмий тушунтиришда ўз даврининг физиологик билимларидан унумли фойдаланди.
ХХ асрнинг 40-йилларда психология фани бир қатор муваффақиятларга эришди. Психология фани назария ва тажрибага асосланган ҳолда жуда кўп муаммоларни ечишга муваффақ бўлди. Назарий жиҳатдан катта ўрин олган масалалардан бири – «олий психик функцияларнинг ривожланиши ва структураси» тўғрисидаги Л. С. Виготский илгари сурган концепциялардир. Бунинг асосида иккита гипотеза ётади.
А) психик фаолиятнинг хусусияти ҳақида.
Б) бирламчи ташқи ва ички фаолиятдан ички психик жараёнларнинг намоён бўлиши.
Л. С. Виготский психик функциялар ривожланишини ўргана бориб, шулар ичига ихтиёрий диққатни ҳам киритади. Унинг фикрича, бола диққатининг тарихи-бу бола хулқининг пайдо бўлиши тарихидир. Л. С. Виготский ишларининг характерли томони киши психикасини тушунишда тарихий ва генетик ёндашишдир. Буни у диққатни ўрганишга ҳам татбиқ қилган ва диққатнинг ривожланишини кўрсата олган. Муаллиф диққат ривожланишининг иккита йўналишини кўрсатади.
1. Диққатнинг натурал (табиий) ривожланиши. Бунда муаллиф умуморганик ривожланишини тушунтиради, яъни марказий нерв тизимининг структуравий ва функционал жиҳатдан ўсишини кўрсатади. Бу ривожланиш бутун ҳаёт давомида содир бўлади, аммо бунда «секинлашган» ва «бир оз пасайтирилган» кўринишлар мавжуд.

2. 
   Диққатнинг маданий ривожланиши. Бунда ихтиёрий диққатни намоён бўлиш хусусияти маданий концепция билан боғлиқ деб тушунтирилади. Катта ёшдаги одамлар диққатининг психологик механизми ҳақида гапириб, ташқи операция органзм хатти-ҳаракатини ички операциясига айланади, дейди. Маданий ривожланиш бола ташқи муҳит билан алоқага кириша бошлаганидан ўса бошлайди.
   

Маданий ривожланиш назариясининг бир неча баҳсбоп томонлари мавжуд. Булардан бири-бу бола диққатини ривожланишнинг «натурал» фазасидир. Л. С. Виготский «интериоризация» фикрини илгари сурганида, яъни ички психик фаолиятни ташқи амалий фаолиятдан келиб чиқиши, ташқи ҳаракатларнинг ички ҳаракатларга, нарсаларнинг образларига ва улар ҳақидаги тушунчаларга айланиш жараёнини назарда тутади. Бу билан психик ривожланишнинг битта қонуниятини очди, лекин бу тўла характеристика бўла олмайди, чунки бунда мазкур жараён билан бирга «экстериоризация» жараёни мавжуд эканлиги диққат марказидан четда қолди.
Л. С. Виготскийнинг илмий ютуғи шундан иборатки, у диққат муаммосини ўрганишда ижтимоий ва генетик нуқтаи назардан ёндашди. Ихтиёрий диққатни ташқи стимуллар воситасида нутқ функциясини йўналтириш деб тушунтира олди.
Л. С. Виготский ишларини А. Н. Леонтьев ижодий давом эттириб, ихтиёрий диққат ривожланишини ўрганди. У ихтиёрий диққатни хатти-ҳаракатни бошқаришни олий формаси ва тарихий ривожланиш маҳсули деб тушунди. Болаларда диққат формаларини таҳлил қилиб, уларнинг 3 та босқичи мавжуд эканлигин кўрсатади:
1. Натурал бевосита, тўғридан-тўғри актлардан иборат.
Бунда тўпланиш ихтиёрсиз намоён бўлиб, асосан мактабгача бўлган болаларда вужудга келади. Яъни бу болалар ўз хулқ-атворларини ўзлари бошқара бошлайдилар.
2. Ташқи белгининг аҳамиятини эгаллаш, тушуна билишлар туради. Бу босқич бошланғич таълимда асосий роль ўйнайди.

3. 
   Ташқи таассуротларнинг ички таъсирларига айланиш жараёни билан боғлиқ бўлиб, бу асосан катта ёшдаги кишиларда учрайди.
   

Узоқ вақт А. Н. Леонтьев мактабгача ёшдаги болалар диққатини текширади. Чунончи, идрок билан диққат алоқасини ўрганади. Диққат шундай психологик ҳодисаки, у идрокнинг қандай кечиши билан белгиланади, деб тушунтиради. А. Н. Леонтьев ўзининг кейинги ишларида ўқувчилар диққатини ривожлантириш ва уларда идрокни бошқариш, кўриш, эшитиш, қўйилган топшириқни тушуниш кабиларни эгаллашда муҳим роль ўйнашини кўрсатди.
Н. Ф. Добринин диққатни кишининг психик фаолиятини бирон-бир обьектга йўналтириш ва тўплаш билан бошқа обьектлардан чалғиш орқали тушунтирди. Агар йўналиш ва тўпланиш ихтиёрсиз бўлса, ихтиёрсиз диққат вужудга келади. Агар онг қўйилган мақсадга мувофиқ бўлса, у ҳолда ихтиёрий диққат намоён бўлади. Булар билан бир қаторда Н. Ф. Добринин диққатни учта турга ажратади. Унинг фикрича, диққатнинг учинчи тури “ихтиёрийдан кейинги диққат”деб аталади. Бу ихтиёрий диққат каби мақсадга қаратилган бўлиб, иродавий зўр беришни талаб қилмайди. Булар тўғрисида Н. Ф. Добринин шундай дейди: “Ихтиёрий диққатда қизиқишни, интилишни ўрни бор, лекин бу қизиқиш фаолиятнинг натижасига қизиқишдир. Фаолиятнинг ўзи эса қизиқарсиздир. Киши психик фаолиятининг ажойиб хусусияти шундан иборатки, яъни натижага қизиқиш, жараёнга қизиқишга айланади. Бу ихтиёрий диққат ихтиёрийдан сўнгги диққатга айланганда бўлади” (Добринин Н. Ф. Внимание и его воспитание. Изд-во “Правда”. М. : 1951, стр. 22).
Б. Г. Ананьев “Ўқувчиларда диққатни тарбиялаш” (Воспитание внимание у школьников) номли асарида диққатни ҳамма вақт текшириш, тадқиқ қилиш керак, дейди. Бунинг учун мана бундай ҳолатларга эътибор қилишни кўрсатиб ўтади: дарсни тўғри ташкил қилиш, таълимнинг пухталиги, ўқитувчининг педагогик маҳорати, ўқувчиларнинг дарсдаги фаолиятини тўғри ташкил қила билиш кабиларни таъкидлайди. Б. Г. Ананьев бу билан диққатнинг узоқ вақт бир обьект устида тўплай билиш кераклигини уқтиради.
Диққат муаммосини тадқиқ қилиш И. В. Страхов асарларида ҳам ўз аксини топган. қуйида уларнинг асосий моҳиятига тўхталиб ўтамиз.
Киши диққатининг келиб чиқиши ва ишлаш услубига кўра ижтимоий табиатга эга. У кишиларнинг меҳнат фаолиятига сабаб бўлади ва меҳнат жараёнининг асосий психологик таркибларидан бири бўлиб саналади. Диққатнинг муҳим белгиси – кишининг фаолият жараёнида ва атрофдагилар билан алоқада психиканинг тўпланишидир. Психологияда ўрганилган диққатнинг хусусиятлари-унинг тўпланиши, ҳар бил сифатларда ва ривожланишда акс этишидир.
қатор муносабатларда тўпланиш икки хил хусусиятга эга бўлади: у предмет ва ҳодисаларга танлаб йўналтирилади, яъни диққат объектини онгли ажратиш, бу вақтда бошқа кўп объектлардан чалғиш воситаси билан актлар тизимини ташкил қилади, тўпланиш меҳнат предметига йўналтирилади, лекин унинг жараёни ҳам диққат объекти ҳисобланади. Тўпланиш фаолият объектига ва у билан ҳаракатга йўналтирилади.
Диққат психиканинг алоҳида томони ва формаси ҳисобланмайди, шунингдек қандайдир биронта функцияни бажаришга ҳам кўчмайди. Мақсадга йўналган, интенсив-психик фаолиятнинг структурали ва функционал асоси ўзгаришига, маҳсулдорлиги ортишига ва миянинг барқарор ишлашига олиб келади.
Киши диққати меҳнат фаолиятига, фаолият жараёнига, меҳнат қуролларига йўналтирилади. Диққат предметлари бир хил эмас, балки ҳар хил фаолият турларида ҳар хил бажариладиган меҳнат операциялари ва воситалари киши меҳнат предметига таъсир қилади. Буларга боғлиқ равишда диққатни фаолият турларида ўрганишда ва ҳар хил образли психологик муаммолар вужудга келади. Ўтказилган текширишлар асосида диққат кўп функцияли жараёндир, деган хулосага И. В. Страхов келади. Бу функцияларни амалий бажариш-меҳнат, ўқиш, илмий ва бошқа фаолият турларидан биронтасининг шарт-шароити маҳсулдорлигидир. Фаолиятнинг ҳар бир тури диққатга алоҳида масъулият юклайди. Шунинг учун унинг функцияси фаолиятнинг шу турига тўғри келиши жуда муҳимдир.
Диққат тафаккур билан биргаликда акс этади. У билиш жараёнининг тиниқ ва асосли бўлишининг сабабчисидир. Бу йўналишда, айниқса ижодий илҳомланишнинг ҳисобга олмаганда, диққатнинг қидирув ориентировкаси муҳим аҳамиятга эга.
Диққатнинг назорат қилиш-тузатиш функцияси ҳам унчали кам аҳамиятга эга эмас. Бироқ унинг шакллари меҳнат ва ўқув фаолиятининг ҳар хил даврларида бир хил намоён бўлмайди.
Диққат кишиларнинг алоҳида муносабатларида, жамоада ўзига хос функция бажаради. Шахснинг кузатувчанлигида, ўзга одамларнинг психик ҳолатини тушунишда, зийракликнинг фаол шаклларида (меҳрибонликда, ғамхўрликда, ишдаги ёрдамда) диққат акс этади. Зийракликнинг меҳнатда ва шахслараро муносабатда ахлоқий-психологик аҳамиятга эга бўлади. Бунга мувофиқ зийракликнинг мотивацияси ўрганилади. У акс эттиришнинг яққол шаклларида ва тарбиялаш ҳақидаги масалаларда кўриб чиқилади. Зийракликнинг бундай ўрганилиши унинг таҳлилида ва шахс психологиясида янги йўналишдир. Тадқиқотчи ўз ишларида диққатни ўрганишнинг кўрсатилган жабҳаларини синтез қилишга интилади.
Юқорида баён қилинганлардан кўриниб турибдики, И. В. Страхов диққатнинг билиш жараёнидаги аҳамиятига, унинг фаол психологик акс эттириш имкониятига алоҳида эътибор беради. Шунингдек, диққат билиш фаолиятининг борлиқ билан алоқаси кенг ва чуқур акс этишининг муҳим механизми эканлиги таъкидланади.
Диққат шахснинг йўналишида тўпланган жараён сифатида ишлайди. Кенг маънода бу сўз асосида эҳтиёж, қизиқиш, қараш, идеал каби таркибий қисмлар бор. Диққат психик жараёнлар структурасида кўрсатилган омиллардан хосил қилинган ҳодиса сифатида иштирок этмай, балки у шахснинг бошқа хусусиятларига нисбатан муносабатда таянч хусусият тариқасида қатнашади. Бунга мисоллардан бири – диққат ва зийракликнинг педагогик такт (одоб)нинг шаклланишида психологик шарт-шароит эканлигидир.
И. В. Страхов “Диққат ва нутқ” муаммоси бўйича тадқиқот ишларини олиб борган. У нутқ шакллари ва функцияларини ҳамда тасвирий фаолиятни таҳлил қилади. У ўқувчиларда спорт гимнастикаси дарсларини психологик нуқтаи назардан ўрганади.
Муаллифнинг таъкидлашича, диққатни нутқий бошқариш қуйидаги омилларда кўринади: предметни номлашда ёки мақсадли ҳаракатларни тўплашда, фаолиятни режалаштиришда, диққатни илгарилаб кетиш актларида, қидириш фаолиятида, диққатни кўчиш жараёнининг вербализациясида, диққатни назорат қилиш функциясини фаоллаштиришда, зийракликнинг акс этишида ва унинг ахлоқий-психологик аҳамиятида.
Диққатни ва бутун фаолият жараёнини бошқариш нутқнинг ички ва ташқи турлари орқали амалга оширилади. Шунингдек, бу бошқаришда муаллиф фикрича, интеграл (юқоридаги икки нутқ тури оралиғидаги) нутқ иштирок этади. Буларни тадқиқ қилиш шуни кўрсатадики, график ҳаракатларни амалга ошириш, ақлий-нутқий жараёнлар уларни англаш ва йўналтириш билан бирга боради.
Шундай қилиб, диққатни бошқариш ва уни тарбиялаш, ўқувчиларда ривожлантириш масаласи И. В. Стахов томонидан атрофлича ўрганилган (Страхов И. В Воспитание внимание у школьников. М. :Учпедгиз, 1958).
Психолог Н. В. Кузьминанинг фикрича, ўқитувчиларнинг дарс давомида берилаётган билимини қанчалик ўзлаштира олишини текширишда, асосий ва етакчи ролни диққат жараёни ўйнайди. Шунинг учун ҳам таълим-тарбия жараёнида даставвал тарбиячи томонидан ўқувчи диққатини торта билишлик унинг асосий мақсади бўлиши керак. Бу эса ўқитувчи ўтиладиган материални пухта билишни талаб қилади. Бундан келиб чиқадики, диққатнинг тарбияланиши ва шаклланиши ҳам вужудга келади.
Ф. Н. Гоноболин, М. Р. Рахманова, Д. Т. Элькин, В. В. Репкин ва бошқа қатор тадқиқотчилар томонидан таълим ва тарбия жараёнида ўқувчиларда диққатнинг намоён бўлиши, кечиши, ривожланиши, ўзига хос хоссалари, индивидуаллиги каби жиҳатлари ўрганилган. Айниқса, мактабгача ёшдаги болаларга бағишланган ижодий изланишлар миқдори ундан ҳам кўпдир. Биз уларга ўз муносабатимизни билдириш имконимиз йўқ.
Шундай қилиб, объектив воқеликдаги нарса ва ҳодисалар, субъектив кечинмалар диққат объекти бўлиб ҳисобланади. Диққат жараёнида онгнинг воқеликка нисбатан танлаб муносабатда бўлиш хусусияти намоён бўлади. Ўқувчи бирор объектга диққат қилар экан, айни бир пайтда қолган нарса ва ҳодисаларни онг доирасидан четда қолдирмайди.
ХХI асрнинг 10-йилларига қадар кўпгина психологлар диққатни мактаб ўқувчиларида тарбиялаш, ўстириш ва фаоллаштириш тўғрисида мулоҳаза юритиб келмоқдалар. Бизнингча, диққатни анъанавий услубга таянган ҳолда махсус воситалар ёрдамида дарсдан ташқари қизиқарли материаллар ҳисобига такомиллаштириш юзасидан мулоҳаза юритишдан кўра, балки таълим жараёнида таълим субъектлари томонидан фан асосларини ўзлаштириш кезида уни (диққатни) шакллантириш зарур. Бунинг учун диққатни шакллантиришга бевосита таъсир қилувчи қуйидаги усуллардан фойдаланиш айни муддао бўлар эди. (Э. ғ.): материалларга кўз югуртириш, материалларни тасаввур қилиш, кўргазмали материалларни ўқиш, чуқур таҳлил қилиш, гаплардан хато топиш, мантиқий урғуга эътибор бериш, мантиқий нуқсонни топиш ва ҳоказо.
Семинар машғулоти учун мавзулар

1. 
   Диққат тўғрисида умумий тушунча
   
2. 
   Диққатнинг физиологик асослари
   
3. 
   Диққатнинг нейрофизиологик асослари
   
4. 
   Жаҳон психологиясида диққат назариялари
   
5. 
   Диққатнинг педагогик психологияда ўрганилиши
   
6. 
   Диққат турлари ва уларнинг психологик тавсифи
   
7. 
   Диққатнинг онтогенезда ўсиши
   
8. 
   Диққат регуляторлик функция сифатида