E. D. Imamnazarov qurilishda axborot texnologiyalari

3.
 
Kompyuter tarmoqlari 
 
 

---

 
 
33 
 
Kompyuter  (hisoblash)  tarmog’i
  —  bu,  aloqa  kanallari  orqali  yagona  tizimga  bog’langan 
kompyuter  va  terminallar  majmuasidir,  ya’ni  kompyuterlarning  o’zaro  axborot  almashish 
imkoniyatlarini beruvchi qurilmalar majmuidir. 
Kompyuterdan  turli  masalalarni  hal  qilishda  foydalanish  mumkin.  Axborot  almashish  uchun 
magnit  va  kompakt  disklardan  foydalanish  yoki  boshqa  kompyuterlar  bilan  umumiy  tarmoqqa 
ulanish kerak bo’ladi. 
Jamiyatning  hozirgi  bosqichida  axborot  texnologiyalarining  rivojlanishini  kompyuter 
tarmoqlarisiz tasavvur etib bo’lmaydi. 
Tarmoqning  asosiy  imkoniyatlari  tarmoqqa  ulangan  kompyuterlar  va  axborot  ashyolariga 
bog’liq. 
Tarmoqda  axborotni  ishlab  chiqaruvchi  va  undan  foydalanuvchi  ob'ektlar  tarmoq  ob'ektlari 
deyiladi. Tarmoq ob'ektlari alohida kompyuter, kompyuterlar kompleksi, ishlab chiqarish robotlari 
va boshqalar bo’lishi mumkin.  
Axborotlarni territorial joylashuviga ko’ra kompyuter tarmoqlarini uchta asosiy sinfga bo’lish 
mumkin: global tarmoqlar, regional (mintaqaviy) tarmoqlar, lokal (mahalliy) tarmoqlar. 
Global  kompyuter  tarmoqlari  turli  mamlakatlarda,  turli  qit'alarda  joylashgan  abonentlarni 
birlashtiradi,  ya’ni  global  tarmoq  –  dunyoning  ixtiyoriy  davlatidagi  kompyuterlarni  o’zida 
birlashtirish imkoniniga ega bo’lgan tarmoq. 
Abonentlar orasida aloqa bunday tarmoqlarda telefon aloqa liniyalarda, radioaloqa va sputnik 
aloqa tizimlari asosida amalga oshiriladi. 
Mintaqaviy  kompyuter  tarmoqlari  bir-biridan  ancha  uzoqda  joylashgan  biror  mintaqaga 
tegishli  abonentlarni  birlashtiradi.  Masalan,  biror  shahar  ichidagi  yoki  iqtisodiy  regionda  yoki 
alohida bir mamlakatda joylashgan abonentlarni birlashtiruvchi tarmoq. 
Lokal (mahalliy) tarmoq kichik bir hududda joylashgan abonentlarni birlashtiradi, ya’ni lokal 
tarmoqlar  bir  binoda  yoki  bir  –  biriga  yaqin  binolarda  joylashgan  kompyuterlarda  o’zaro  axborot 
almashish  imkonini  beruvchi  tarmoq  hisoblanadi.  Bunday  tarmoq             odatda  aniq  bir  joyga 
bog’langan bo’ladi. Masalan, biror korxona yoki tashkilotga. Mahalliy tarmoqning uzunligini 2—3 
km  bilan  cheklash  mumkin.  Bunday  tarmoqlarda  axborot  almashinish  aloqa  kabellari  (ba’zan, 
telefon  tizimi  yoki  radiokanal)  orqali  amalgam  oshiriladi.  Bunda  foydalanuvchilar  tarmoqqa 
ulangan  kompyuterlardagi  ma’lumotlarni  ayirboshlash  va  dastur,  chop  etish  qurilmasi,  modem  va 
boshqa qurilmalardan birgalikda foydalanish imkoniyatiga ega bo’lishadi. Shuning uchun, bittadan 
ko’p  kompyuterga  ega  bo’lgan  firmalar  o’z  kompyuterlarini  lokal  tarmoqqa  birlashtiradi.  Lokal 
tarmoqda axborotni uzatish uchun axborotni marshrutlash va seleksiyalash lozim bo’ladi. 
Marshrutlash bu - kerakli manzilga axborot blokini uzatish yo’lini aniqlash jarayonidir. 
Seleksiyalash – tegishli manzildagi axborotni saralash demakdir. 
Kompyuter  tarmoqlari  server  (yoki  xizmatchi  kompyuter),  konsentrator  (HUB),  axborot 
uzatish kabellari va modemdan tashkil topadi. 
Server – tarmoq ishini ta’minlovchi maxsus kompyuter. 
Konsentrator  (HUB)  –  tarmoqda  kompyuterlarni  o’zaro  axborot  almashinuvini  ta’minlovchi 
maxsus qurilma. 
Axborotni  uzatish  kabellari  –  tarmoqda  axborotni  bir  kompyuterdan  boshqasiga  uzatishga 
xizmat qiladi. 
Modem  –  axborotni  kompyuterdan  uzatish  kabeliga  o’tkazuvchi  maxsus  elektron  qurilma. 
Modem  “modulator”  va  “demodulator”  so’zlari  birlashmasidan  hosil  bo’lgan.  Bu  qurilma 
yordamida  axborotlar  uzatuvchi  kompyuterda  raqamli  ko’rinishdan  analog  ko’rinishiga 

---

 
 
34 
 
aylantiriladi,  shuningdek,  qabul  qiluvchi  kompyuterda  analog  ko’rinishidan  raqamli  ko’rinishiga 
aylantiradi.  
Global, mintaqaviy va mahalliy tarmoqlar birlashmasi ko’p tarmoqli ierarxiyani tashkil etish 
imkonini  beradi.  Masalan,  Internet  kompyuter  tarmog’i  keng  tarqalgan,  ommaviylashgan  global 
kompyuter tarmog’idir, ya’ni Internet – bu mihglab local va mintaqaviy kompyuter tarmoqlarini bir 
butun  qilib  birlashtiruvchi  butun  dunyo  kompyuter  tarmog’i.  Uning  tarkibiga  erkin  ravishda 
birlashgan  tarmoqlar  kiradi.  Internet  alohida  tarmoqlarni  birlashtirgan.  Shuning  uchun  u  katta 
imkoniyatlarga  ega.  O’zining  shaxsiy  kompyuteri  orqali  Internetning  ixtiyoriy  abonenti  axborotni 
boshqa  shaharga  uzatishi,  Vashington  kongressi  kutubxonasidagi  adabiyotlar  katalogini  ko’rib 
chiqishi,  Nyu-Yorkdagi  metropoliten  muzeyining  eng  so’nggi  ko’rgazmasining  rasmlari  bilan 
tanishib  chikishi,  tarmoqga  ulangan  abonentlar  bilan  konferentsiyada  yoki  o’yinda  ishtirok  etishi 
mumkin.  Internetning  asosiy  yacheykasini  mahalliy  kompyuter  tarmoqlari  tashkil  etadi.  Elektron 
aloqa – bu internetning eng ko’p xizmat ko’rsatish turi bo’lib, ma’lum elektron manzilga axborotni 
elektron usulda uzatish vositasidir. 
Kompyuterlarni mahalliy tarmoqga ulashning uch kurinishi mavjud: 
— halqasimon; 
— shinali; 
— yulduzsimon. 
Halqasimon bog’lanishda kompyuterlar yopiq chiziq buyicha bog’langan bo’ladi. Tarmoqning 
kirish  qismi  chiqish  qismi  bilan  ulangan  bo’ladi.  Axborot  halqa  bo’yicha  kompyuterdan 
kompyuterga o’tadi.